Dinî ve Siyasî Otoritelerin Gözünde Maniheizm Heretik Bir Hıristiyan Mezhebi Miydi? Geç Antik Çağ Roma Dünyasında Maniheizm Algısı

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 2, 225 - 248, 31.10.2024

Dilâ Baran

Öz

Miladi üçüncü yüzyılda Mezopotamya’da ortaya çıkan Maniheizm’in batıya yönelerek yaklaşık bir yüzyıl içerisinde Roma İmparatorluğu’nun tüm eyaletlerine ulaşmış olması, geç antikçağın en dikkat çekici olaylarından biri olarak tarihe geçmiştir. Dikkat çeken bir diğer tarihî gelişme, Maniheizm’in kısa sürede Roma siyasetini etkisi altına alan Hıristiyan geleneğiyle rekabet edebilecek konuma yükselişi olmuştur. Roma İmparatorluğu’na yayılmaya başlamasıyla birlikte dinî ve siyasî otoritelerin açık hedefi haline gelen Maniheistler bir yandan İsa Mesih’in ilahiliğini kabul edip Hıristiyan görünümlü bir dinî profil çizerlerken, diğer yandan ışık ve karanlık düalizmine dayalı bir dünya görüşü benimseyerek Hıristiyan geleneğine yabancı bir tutum sergilemişlerdir. Maniheistlerin kendilerini tanımlamak için Maniheist adlandırmasını neredeyse hiç kullanmamaları ve Hıristiyanlığın gerçek temsilcileri olduklarını söylemeleri, giderek Hıristiyanlaşan Roma dünyasında Maniheizm’in tam olarak nereye konumlandırılması gerektiği hususunu daha da muğlak bir hale getirmiştir. Maniheizm’in geç antik çağdan günümüze ulaşan dinî, hukukî ya da siyasî içerikli metinlerde Hıristiyan heretik gruplarla birlikte sınıflandırılmış olması bahsi geçen bu muğlaklığın en belirgin sonuçlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın temel konusunu, Maniheistlerin kendilerini nasıl tanımladıklarından ziyade, dinî ve siyasî otoriteler tarafından nasıl algılandıkları, daha açık bir ifadeyle, Maniheizm’in geç antik çağ Roma dünyasında, Hıristiyanlık bünyesinde gelişen sapkın bir mezhep olarak mı görüldüğü meselesi oluşturmaktadır. Bahsi geçen konu bağlamında çalışmada öncelikle Roma siyasilerinin gözünde Maniheizm’in nasıl bir yere sahip olduğunun anlaşılabilmesi için imparatorluk bünyesinde aktif faaliyet gösteren heretik gruplara yönelik oluşturulmuş yasal hükümlerde Maniheizm’in nasıl bir sınıflandırma içerisine dahil edildiği, Maniheistler için hangi cezai yaptırımların yürürlüğe konulduğu ve bunların nasıl bir içeriğe sahip olduğu gibi hususlar ele alınmıştır. Ardından Hıristiyan dünyasının Maniheizm algısı üzerinde durulmuş, bu bağlamda Kilise mensuplarının Maniheizm’i neden ve hangi açılardan eleştirdikleri, Maniheistleri diğer hangi dinî gruplarla birlikte sınıflandırdıkları ve Maniheistlere karşı başlatılan polemik mücadelenin altında yatan temel gerekçelerin neler olduğu gibi konulara değinilmiştir. Çalışmanın temel kaynaklarını, geç antik çağdan günümüze ulaşmış Roma yasaları ile Hıristiyan din adamları tarafından Maniheizm’e karşı yazılmış reddiye türündeki eserler oluşturmaktadır. Söz konusu bu kaynaklardan elde edilen bulgular, Maniheistlere yönelik kullanılan etiketlemelerin çeşitlilikleri de göz önünde bulundurularak, karşılaştırmalı tarih metodu, metin analizi ve fenomenolojik yöntem dahilinde incelenip değerlendirilmiş, deskriptif bir anlatımla çalışmaya aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

dinler tarihi, maniheizm, geç antik çağ, roma imparatorluğu, heretik mezhepler, roma yasaları

Was Manichaeism a Heretic Christian Sect in the Eyes of Religious and Political Authorities? Perception of Manichaeism in the Roman World of Late Antiquity

Öz

The fact that Manichaeism, which emerged in Mesopotamia in the third century A.D., turned westward and reached all the provinces of the Roman Empire in about a century has gone down in history as one of the most remarkable events of late antiquity. Another remarkable historical development was the rise of Manichaeism to a position where it could compete with the Christian tradition, which soon came to dominate Roman politics. The Manichaeans, who became an open target of religious and political authorities as they began to spread throughout the Roman Empire, on the one hand accepted the divinity of Jesus Christ and drew a Christian-looking religious profile, while on the other hand, they adopted a worldview based on the dualism of light and darkness and displayed an attitude alien to the Christian tradition. The fact that Manichaeans almost never used the term Manichaean to describe themselves and claimed to be the true representatives of Christianity made it even more ambiguous where exactly Manichaeism should be positioned in an increasingly Christianized Roman world. One of the most prominent consequences of this ambiguity is that Manichaeism has been categorized together with Christian heretical groups in religious, legal or political texts that have survived from late antiquity. The main subject of this study is how the Manichaeans were perceived by religious and political authorities, rather than how they defined themselves, or more clearly, whether Manichaeism was seen as a heretical sect that developed within Christianity in the late ancient Roman world. In the context of the aforementioned subject, in order to understand what kind of place Manichaeism had in the eyes of Roman politicians, first of all, what kind of classification Manichaeism was included in the legal provisions created for heretical groups active within the empire, what criminal sanctions were put into effect for Manichaeans and how they were implemented. Issues such as its content have been discussed. Then, the Christian world's perception of Manichaeism was emphasized, and in this context, issues such as why and from what angles the members of the Church criticized Manichaeism, with which other religious groups did they classify the Manichaeans, and what were the basic reasons underlying the polemical struggle against the Manichaeans were touched upon. The main sources of the study are the Roman laws that have survived from late antiquity and the refutation works written by Christian clergy against Manichaeism. The findings obtained from these sources were examined and evaluated within the scope of comparative history method, text analysis and phenomenological method, taking into account the diversity of labels used for the Manichaeans, and were transferred to the study with a descriptive narrative.

Anahtar Kelimeler

history of religions, manichaeism, late antiquity, roman empire, heretic sects, roman laws

Kaynakça

• Alıcı, Mehmet. Maniheist Gnostik Yaşamın Şifreleri. İstanbul: Milel Nihal Yayınları, 2024.
• Augustinus. İtiraflar. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
• Augustinus. Contra Adimantum Manichaei Discipulum. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25/1. Cilt (115-190). ed. Josephvs Zycha Pragae-Vindobonae-Lipsiae: Tempsky & G. Freytag, 1891.
• Augustinus. Contra Epistolam Manichaei quam vocant Fundamenti. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25/1. Cilt (193-248). ed. Josephvs Zycha. Pragae-Vindobonae-Lipsiae: Tempsky & G. Freytag, 1891.
• Augustinus. Contra Faustum. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25/1. Cilt (251-797), ed. Josephus Zycha. Pragae-Vindobonae-Lipsiae: Tempsky & G. Freytag, 1891.
• Augustinus. Contra Felicem. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25/2. Cilt (801-852). ed. Josephvs Zycha. Pragae-Vindobonae-Lipsiae: Tempsky & G. Freytag, 1892.
• Augustinus. Contra Secundinum. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25/2. Cilt (905-947). ed. Josephvs Zycha. Pragae-Vindobonae-Lipsiae: Tempsky & G. Freytag, 1892.
• Augustinus, Sermones De Scripturis, Patrologiae Cursus Completus Series Latina 41. Cilt (23-994), ed. Jacques-Paul Migne (Paris: Imprimerie Catholique, 1865).
• Augustinus. The De Haeresibus of Saint Augustine: A Translation with an Introduction and Commentary. çev. Liguori G. Müller. Washington: The Catholic University of America Press, 1956.
• Baran, Dilâ. Roma İmparatorluğu’nda Maniheizm: Hıristiyanlığa Rakip Konuma Yükselişi ve Düşüşü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2023.
• Cyril of Jerusalem. The Catechetical Lectures of S. Cyril, Archbishop of Jerusalem. Nicene and Post Nicene Fathers Series 2/7 (1-157). ed. Philip Schaff – Henry Wace. çev. Edwin Hamilton Gifford. Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2. Baskı, 1995.
• Didymus the Blind. “Contra Manichaeos”. The Origin of Evil: Didymus the Blind’s Contra Manichaeos and It’s Debt To Origen’s Theology and Exegesis. (307-325) çev. Byard John Bennett. Toronto: University of St. Michael's College, Theology Department, Doktora Tezi, 1997.
• Duygu, Zafer. Hıristiyanlık ve İmparatorluk. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
• Ephraem the Syrian. “Hymnen Contra Haereses”. Bar Dayṣān and Mani in Ephraem the Syrian's Heresiography. çev. Robert Joseph Morehouse. Washington: The Catholic University of America, School of Arts and Sciences, Doktora Tezi, 2013.
• Ephraim the Syrian. Prose Refutations of Mani, Marcion and Bardaisan, The Discourses Addressed to Hypatius. çev. C. W. Mitchell. Oxford: Williams and Norgate, 1912.
• Epiphanius. The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book I (Sects 1-46). Nag Hammadi and Manichaean Studies/63. çev. Frank Williams. Leiden - Boston: Brill Publishers, 2009.
• Epiphanius. The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book II-III. De Fide. Nag Hammadi and Manichaean Studies/79. çev. Frank Williams. Leiden - Boston: Brill Publishers, 2013.
• Eusebius. Kilise Tarihi. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi, 2010.
• Gregory, Timothy E. Bizans Tarihi. çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, 2011.
• Hegemonius. Acta Archelai. çev. Mark Vermes. Lovanii: Brepols Publishers, 2001.
• “Heresy”. The Oxford Dictionary of the Christian Church (Third Edition). ed. Elizabeth Anne Livingstone. 758-759. Oxford: Oxford University Press, 1997.
• Hill, Lucas. "Heretics and Heresy: Did They Exist Before Irenaeus?". Studia Antiqua 7/1 (2009), 57-58.
• Irenaeus. Against Haeresis. Nicene and Post Nicene Fathers Series. 1. Cilt (315-567). ed. Alexander Roberts – James Donaldson. Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2. Baskı, 1995.
• John Chrysostom. Homilies on Epistle to Hebrews. Nicene and Post Nicene Fathers Series 1/14 (363-522). ed. Philip Scaff. çev. Frederic Gardiner. Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2. Baskı, 1995.
• John Chrysostom. On the Incomprehensible Nature of God. çev. Paul W. Harkins. Washington: The Catholic University of America Press, 1984.
• Justin Martry. The First Apology. Nicene and Post Nicene Fathers Series. 1. Cilt (163-186). ed. Alexander Roberts – James Donaldson. Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2. Baskı, 1995.
• Kaçar, Turhan. “Doğu Roma Dünyasında Monofizit Reaksiyon ve İmparator Iustinianus”. Colloquium Anatolicum 9 (2010), 307-332.
• Kosiński, Rafał. “Was the Emperor Anastasius’ Mother a Manichaean? Some comments on Theodore Lector’s Epitome 448” Byzantina Et Slavica. ed. Stanisłav Turlej vd. 215-225. Krakow: Historia Lagellonica, 2019.
• König, Daniel. “Motives and Justifications for Enforcing Religious Comformity: A Manichaean-Priscillianist Case Study (302-572)”. Francia - Forschungen zur westeuropäischen Geschichte 35 (2008), 302-572.
• Manichaean Texts from the Roman Empire. ed. ve çev. Iain Gardner – Samuel N. C. Lieu. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Mark the Deacon. The Life of Porphyry Bishop of Gaza. çev. G. F. Hill. Oxford: Clarendon Press, 1913.
• Matsangou, Rea. The Manichaeans of the Roman East, Manichaeism in Greek anti-Manichaica & Roman Imperial Legislation. Leiden: Universiteit Leiden, Doktora Tezi, 2021.
• Mosaicarum et Romanarum legum collatio. çev. M. Hyamson. London: Oxford University Press, 1913.
• Pagels, Elaine. “Irenaeus, the ‘Canon of Truth,’ and the ‘Gospel of John’: ‘Making a Difference’ through Hermeneutics and Ritual”. Vigiliae Christianae 56/4 (2002), 339-371.
• Serapion of Thmuis. Against the Manichees. ed. Robert Pierce Casey. Cambridge: Harvard University Press, Cambridge, 1931.
• The Codex of Justinian, A New Annotated Translation with Parallel Latin and Greek Text. ed. Bruce W. Frier. çev. Justice Fred H. Blume. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
• Theodore Lector. Epitome: Theodoros Anagnostes, Kirchengeschichte. ed. G.Ch. Hansen. Berlin: Akademie-Verlag, 1995.
• Theodoreti Cyrensis. Compendium Haereticarum Fabularum. Patrologiae Cursus Completus Series Graeca/83, ed. Jacques-Paul Migne. Paris: Imprimerie Catholique, 1859.
• Theonas. “Epistle Against the Manichees”. Catalogue of the Greek and Latin Papyri in the John Rylands Library. ed. ve çev. C. H. Roberts. Manchester: Manchester University Press, 1938.
• The Theodosian Code and Novels and the Sirmondian Constitution. çev. Clyde Pharr. New Jersey: Princeton University Press, 1952.
• Titus of Bostra. “Contra Manichaeos”. Demonstrative Proof in Defence of God: A Study of Titus of Bostra’s Contra Manichaeos, The Work’s Sources, Aims and Relation to its Contemporary Theology. Nag Hammadi and Manichaean Studies/56 (17-65) çev. Nils Arne Pedersen. Leiden – Boston: Brill, 2004.
• William, H. C. Frend. The Rise of Monophysite Movement: Chapters in the History of the Church in the Fifth and Sixth Centuries (Cambridge: Cambridge University Press, 1972).