Maddeden Mânâya Bir Tatlının Serüveni: Helvanın Klasik Türk Edebiyatındaki Akisleri

Yıl 2025, Sayı: 23, 61 - 69, 22.09.2025

Emre Vural

https://doi.org/10.62425/dogu.1745433

Öz

Yüzyıllar boyunca farklı coğrafyalarda gelişen Türk mutfak kültürü, zengin ve köklü bir arka plana sahiptir. Orta Asya’dan Balkanlara, Afrika’dan Karadeniz’in kuzeyine kadar yer alan bölgelerde farklı dinî ve etnik yapıya sahip olan milletlerle kültürel etkileşime giren Türk mutfağı, kendine has özelliklerini her zaman için korumayı başarmıştır. Farklı kültürlerden aldığı yemekleri, tatlıları, içecekleri yeniden yorumlayan Türk mutfağı, eşsiz ve benzersiz bir mutfak kültürü oluşturmayı başarmıştır. Bu kültürün içerisinde helvaların ise ayrı bir yeri vardır. Arap menşeli bir tatlı olan helvanın kültür tarihinde bıraktığı izler, klasik Türk edebiyatı metinlerinde de bulunmaktadır. Klasik edebiyatın hayal dünyasına uygun bir şekilde oluşturulan beyitlere bakıldığında bir tatlı olarak helvanın kültürel değerlerinin izleri sürülebilir. Çalışmamızdaki asıl amaç Türk kültüründe önemli bir yere sahip olanın helvayla ilgili divan şairlerinin hangi hayalleri kurguladıklarını ve helvayla ilgili hangi bilgileri okuyucularına ilettiklerini tespit etmek olacaktır. Ancak divan şairlerince ele alınan helva konusu, çok geniş bir alanda kullanıldığı için çalışmamızı belli bir alanda sınırlamak zorunda kaldık. Bu bağlamda çalışmamızı; sevgili tasvirinde helva, hayran olanların helva kullanımı ve ölünün ardından helva sunumu başlıkları altında değerlendirmeyi uygun gördük.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı , mutfak kültürü , tatlılar , helva.

A Dessert Adventure from Matter to Spirit: Reflections of Halva in Classical Turkish Literature

Öz

The Turkish culinary culture, which has developed over centuries across various geographies, possesses a rich and deep-rooted background. Engaging in cultural interaction with nations of diverse religious and ethnic structures from Central Asia to the Balkans, from Africa to the northern regions of the Black Sea, Turkish cuisine has consistently managed to preserve its unique characteristics. While reinterpreting dishes, desserts, and beverages influenced by different cultures, Turkish cuisine has succeeded in forming a distinctive and unparalleled gastronomic tradition. Within this culinary tradition, helva holds a special place. Originally an Arabic dessert, helva has, over the course of history, become a beloved and culturally significant element among the Turks. The traces of this transformation are also evident in classical Turkish literature. When examined through the lens of couplets shaped by the imaginative world of classical literature, one can discern the cultural values attributed to helva as a dessert. The primary aim of this study is to identify the types of imaginative constructs that divan poets developed around helva, a dessert of significant cultural importance in Turkish tradition, and to determine the kinds of information conveyed to their readers in this context. However, given the extensive and multifaceted use of helva by divan poets, it has been necessary to limit the scope of our study. Accordingly, we have chosen to categorize our analysis under three main themes: the depiction of helva in the portrayal of the beloved, the use of helva by admirers, and the offering of helva following death.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature , culinary culture , desserts , helva.

Kaynakça

• Aça, M. (2021). Türklerde Ölü Aşı Verme Geleneğinin Bir Parçası Olarak Helva Dağıtma. Türk Kültüründe Helva içinde (s. 6-10). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0
• Araz, N. (2009). Osmanlı Mutfağı. 700 Yıllık Mutfak Kültürü Hünkâr Beğendi içinde (s. 7-20). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Avşar, Z. (2017). Revânî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0
• Aydemir, Y. (2018). Ramazan Behiştî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56445,ramazan-behisti-divanipdf.pdf?0
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56190,ravzi-divanipdf.pdf?0
• Bayak, C. (2017). Sehâbî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55746,sehabi-divanipdf.pdf?0
• Ceylan, F., Yaman, M. (2018). “Ritüele Dönüşen Mutfak: Mevlevi Mutfağı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7 (3), 2172-2179.
• Çavuşoğlu, M. & Tanyeri, M. A. (2023). Hayretî Dîvân. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118576,hayreti-divanipdf.pdf?0
• Deniz, S. (2021). Şairin Sabırla Helva Yaptığı Koruk. Türk Kültüründe Helva içinde (s. 128-141). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi.
• Gıynaş, K. A. (2017). Pervane Bey Mecmuası. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0
• Gökyay, O. Ş. (1978). Görgü ve Toplum Kuralları Üzerine Ziyâfet Sofraları (Mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis). İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• Gürgendereli, M. (2017). Mostarlı Hasan Ziyâ‘î Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56211,mostarli-hasan-ziyai-divanipdf.pdf?0
• Halıcı, F. (1992). Ali Eşref Dede’nin Yemek Risalesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Işın, P. M. (2010). Osmanlı Mutfak Sözlüğü. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Işın, P. M. (2014). Osmanlı Mutfak İmparatorluğu. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Işın, P. M. (2019). Gülbeşeker Türk Tatlıları Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kut, G. (1986). Et-Terkîbât Fî Tabhi’l- Hulviyyât (Tatlı Pişirme Tarifleri). Ankara: Feryal Matbaacılık.
• Macit, M. (2017). Nedîm Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0
• Onay, A. T. (2016). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Berikan Yayıncılık.
• Öz, Z. (2021). Klasik Türk Şiirinde Helva ile İlgili Benzetmeler. Türk Kültüründe Helva içinde (s. 164-175). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi.
• Özbil, A. (2011). “Edirne’de Gaziler Helvası ve Helva Sohbetleri”. Acta Turcica, 1/1, 57-62.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Saraç, M. A. Y (2002). Emrî Divanı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Say, Ü. A. (2021). Divan Şiirinde Helvaya Dair Bazı Ayrıntılar. Türk Kültüründe Helva içinde (s. 142-163). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi.
• Şentürk, A. A. (2015). “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profili”. Turkish Studies (Elektronik), 10/8, 141-220.
• Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tarlan, A. N. (1970). Zâtî Divanı (II.cilt). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tufan, Ö. (2008). Helvahane ve Osmanlı’da Helva Kültürü. Türk Mutfağı içinde (s. 125-136). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Ünver, A. S. (1948). Tarihte 50 Türk Yemeği. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Yavuz, K. & Yavuz, O. (2016). Muhibbî Divanı (I.cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Yekbaş, H. (2020). Sehî Bey Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76504,sehi-bey-divanipdf.pdf?0
• Yerasimos, M. (2010). 500 Yıllık Osmanlı Mutfağı. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Yerasimos, M. (2019). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yemek Kültürü Yorumlar ve Sistematik Dizin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yılmaz, Ozan (2015). Necâtî Bey Dîvânı. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.