DERÎ FARSÇASINDA GAZELİN OLUŞUMU, FELSEFESİ: BU GAZELDEKİ AŞK SÖYLEMİ VE GÜZELLİK UNSURLARININ KAYNAĞI OLARAK HADARÎ VE UZRÎ GAZEL

Yıl 2014, Sayı: 1, 33 - 120, 01.03.2014

SADIK Armutlu

Öz

Gazel, ilk olarak cahiliye kasidelerinde söylendi. Bu duygular birkaç beyit içerisinde ifade edildi. Daha sonra Emevîler döneminde tür boyutuna ulaştı. Gazel türü, Emevîler zamanında hadarî ve uzrî gazel olarak iki koldan gelişti. Hadarî gazelin içeriği zevke bağlı maddi aşktır. Bundan dolayı yaşamak, zevk almak, mutlu olmak, kadın, sevgili ve şarap bu gazelin tematiğini oluşturur. Bu duygular aynı zamanda bir yaşam felsefesini ve dünya görüşünü yansıtır. Bunun için hadarî gazelin temelinde dünyevileşme felsefesi vardır. Bu felsefe gazellerde açık bir şekilde görülür. Uzrî aşk, temiz ve yüce aşk duygularını yansıtır. Bu gazelin felsefesinde bedensel arzulardan uzak aşk vardır. Bu gazelde sevgililer idealize edilmiştir. İdealize edilen sevgilinin güzelliği ve güzellik unsurları ayrıntılı biçimde uzrî gazellerde dile getirilmiştir. Hadarî ve uzrî gazel Derî Farsçası ile yazılan ilk gazellere de kaynaklık etmiştir. Bu iki gazelin anlam dünyası Farsça yazılan gazellerin büyük bir kısmında görülür

Anahtar Kelimeler

Derî Farsçası, gazel, aşk, Emevîler, hadarî gazel, uzrî gazel

Kaynakça

• Abdullah, Muhammed Hasan 1407, Sûretu’l-Mer’e fî’ş-Şi’ri’l-Umevî, Zâtu’s- ’Selâsil, Kuveyt.
• Akkâd, Abbâs Mahmûd 1967, Cemîl Buseyne, Dâru’l-Ma’ârif, Kahire.
• Aksu, Ali 2001, “Emeviler Döneminde Kadının Durumu, Cumhuriyet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. V, sy. 1, Sivas.
• Aksu, Ali 2006, “Emeviler Döneminde Sosyal Tabakalar”, Cumhuriyet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Y. 14, sy. 8, Sivas.
• Alî, Muhammed Osman 1406, Fi Edebî Mâ Kable’l-İslâm, Trablus.
• Altınay, Ramazan 2006, Emevilerde Günlük Yaşam, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Anendrâc, 1365 hş., Ferheng-i Câmi’-i Fârsî (yay. Muhammed-i Debîrsiyâkî), İntişârât-ı Kitab-ı Furûşî-yî Hayyâm, Tahran.
• Antâkî, Davûd 1986, Tezyînu’l-Esvâk fî Ahbâri’l-Uşşâk, Dâru’l-Hilal, Beyrut.
• Atçeken, İsmail Hakkı 2001, Hişâm b. Abdilmelik, Ankara.
• Ateş, Ahmet 1977, “Gazel”, İA., MEB Yayınları, İstanbul.
• Atîk, Abdulazîz 1406, Târîhu’n-Nakdi’l-Edebi İnde’l-Arab, Beyrut
• Atîk, Abdulazîz 1422, Fî’l- Edebi’l-İslâmî ve’l-Emevî, Beyrut.
• Avfî, Muhammed 1361 hş., Lubâbu’l-elbâb (çev. Muhammed-i Abbâsî), Tahran.
• Aycan, İrfan 1998, “İslâm Toplumunda Eğlence Sektörünün Ortaya Çıkışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 1998, sy. 38, Ankara.
• Aycan, İrfan 2003, “Emeviler Döneminde İlmi Hayat”, Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, İlahiyat Yayınları, Ankara.
• Aydın, Hasan 2013, Mitos’tan Logos’a Eski Yunan Felsefesinde Aşk, Bilim ve Ger- çek Kitaplığı, İstanbul.
• Bekkâr, Yûsuf Hüseyin 1981, İtticâhâtu’l-Gazel Fi’l-Karni’s-Sânî el-Hicrî, Dâru’l- Endelüsi, Beyrut.
• Berthels, E. 1977, “Yeni İran Edebiyatı, İA, MEB YAYINLARI, İSTANBUL: II/1402-1403
• Bustânî, Butros 1989, Udebâ’u’l-Arab fî’l-Cahiliyye ve Sadri’l-İslâm, Dâru’l-Cîl, Beyrut.
• Câhız, Ebû Osmân Amir b. Bahr 1411, “Kitâbu’l-Biğâl” Resâ’ilu’l-Câhız (yay. Abdusselâm Hârûn), Beyrut.
• Cân, Yılmaz 1995, İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı (H. I-III/ M. VII-IX.), Ankara.
• Capelle, Wilhelm 1995, Sokrates’ten Önce Felsefe “Fragmanlar-Doksograflar” (çev. Oğuz Özügül), Kabalcı Yayınları, İstanbul
• Cemil b. Ma’mer 1980, Dîvân (yay. Fevzî Atevî), Dâr Şa’b, Beyrut.
• Cevherî, İsmâ’îl Hammâd 1337, Tâcu’l- Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye (yay. Ahmed Abdulgafûr Attâr), Kahire.
• Cevizci, Ahmet 2000, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul.
• Çetin, Nihad 2011, Eski Arap Şiiri, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Dabbî, Mufaddal b. Muhammed 1419, el-Mufadalliyât (yay. Ömer Farûk et- Tabbâ), Darû’l-Erkâm, Beyrut.
• Dâmâdî, Seyyîd Muhammed, 1371 hş., Mezâmîn-i Müşterek der Edeb-i Fârsî ve Arabî, Tahran.
• Daud Pota, Umer Muhammed, 1382 hş., Te’sîr-i Şi’r-i Arabî ber Tekâmul-ı Şi’r-i Fârsî, Sadâ-yı Muâsır, Tahran.
• Dayf, Şevkî 1326, Asru’l-Câhilî, Zevi’l-Kurbâ, Kahire.
• Dayf, Şevki 1426, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî el-Asru’l-İslâmî, Menşûrâtu Zeviyyi’l- Kurbâ, Kahire.
• Dayf, Şevkî 1979, Şi’r ve’l-Gınâ fi Medîne ve Mekke li-Asri’l-Benî Umeyye, Kahire.
• Dayf, Şevkî 1999, Hubbu’l-Uzrî İnde’l-Arab, Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lubâniyye, Ka- hire.
• Dayf, Şevkî ts, el-Fen ve Mezâhibu fî’ş-Şi’ri’l-Arabî, Kahire.
• Debîrsiyâkî, Muhammed 1374 hş., Pîşâhengân-ı Şi’r-i Fârsî, Tahran.
• Dehhân, Muhammed Sâmî, 1981, el-Gazel, Dâru’l-Ma’ârif, Beyrut.
• Demirayak, Kenan 2009, Arap Edebiyatı Tarihi-I (Cahiliye Dönemi) Fenomen Yayınları, Erzurum.
• Demirayak, Kenan 2012, Arap Edebiyat Tarihi-3 Emeviler Dönemi, Erzurum
• Demirel, Hamide 1977, “İran Edebiyatında İlk Farsça Şiir Söyleyenler”, An- kara Üniversitesi DTCF Doğu Dilleri Dergisi, sa.II/3, Ankara
• Ebû Rihâb, Hasan 1366, el-Gazel İnde’l-Arab, Matbaatu Mısriyye, Kahire.
• Elmalı, Hüseyin 1998, “Kaside” DİA, İstanbul
• Erkan, Arîf 2004, el-Beyan: Büyük Arapça Türkçe Sözlük, Yasin Yayınları, İstan- bul
• Esedî-yi Tûsî, 1365 hş., Lugat-ı Furs (yay. Fethullah-ı Muctabâî-Alî Eşref-i Sâdıkî), Tahran.
• Eyyûbî, Yasîn-Selahuddîn Hevvârî 1430, Şerhü’l-Mu’allakati’l-Aşere, et-Tıvâl ve’l-Muzhebbât, Alemü’l-Kütüb, Beyrut.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed 1384, Tezhîbu’l-Luğa (yay. A. Abdulalîm el- Berdûnî, Kahire.
• Fâhûrî, Hannâ 1411, el-Mu’cez fî’l-Edebi’l-Arabî ve Târîhî, Beyrut.
• Fâhûrî, Havvâ 1383 hş., Târîh-i Edebiyât-ı Zebân-ı Arabî ez-Asr-ı Câhili tâ karn-ı Mu’âsır (ter. Abdulmuhammed Âyetî), İntişârât-ı Tûs, Tahran.
• Faysal, Şükrî 1982, Tatavvuru’l-Gazel beyne’l-Cahiliyye ve’l-İslâm min İmri’l-Kays ilâ İbn Ebî Rebî’a, Dâru’l-İlm, Beyrut.
• Ferrûh, Ömer 1385, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, Dâru’l-İlm, Kahire.
• Ferruhî-yî Sistânî 1349 hş., Dîvân (yay. Muhammed-i Debîrsiyâkî), İntişârât-ı Zevvâr, Tahran.
• Fesâ’î, Restigâr 1372 hş. Envâ’-ı Şi’ri-i Fârsî, İntişârât-ı Nevîd, Şîrâz.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Alî 1929, Misbâhu’l-Munîr fî Garîbi’ş- Şerhi’l-Kebîr, (yay. M. Muhyîddîn Abdulhamîd, Kahire.
• Filshtinsky, M. 1985, History of Arabic Literature, Moskova.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb 1371, Kâmûsu’l-Muhît, Kahire.
• Furat, Ahmed Suphi 1996, Arap Edebiyatı Tarihi (Başlangıçtan XVI. Asra Ka- dar), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Gıyâsu’l-Luğa, 1363 hş., İntişârât-ı Emîr Kebîr
• Gibb, H.A.R. 1963, Arabie Literature, Newyork
• Gündüz, Metin 1998, Emeviler Döneminde Gazel Şiiri, Atatürk Üniversitesi SBE Yayımlanmamış YLT, Erzurum
• Hâdî, Selahaddîn 1407, İtticâhâtu’ş-Şi’r fî Asri’l- Emevi, Kahire.
• Hakanî-yi Şirvânî, 1371 hş., Divan (nşr. Bediüzzamân Furûzânfer), Tahran.
• Hamîdî, Mehdî 1337 hş., Behişt-i Sohen, İntişârât-ı Pîrûz, Tahran.
• Han, Rukiyye Yasmine, 1997, Sexuality and Secrecy in the Medieval Arabic Ro- mance of Majnun Layla, Pennsylvania
• Hânlerî, Pervîz Nâtıl 1373 hş., Târîh-i Zebân-ı Fârsî.
• Harâ’itî, Muhammed b. Cafer es- Sâmirî 1420, İ’tilâlu’l- Kulûb (yay. Hamdî ed- Dimirudâş) Mektebetü’l-Arabiyyeti’s-Su’diyye, Mekke.
• Harthi, Jokha Mohamed 2010, The Body in al-Ghazal al-Hudhrî, Edinburgh
• Hasan İbrahim, Hasan 1985, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (ter. İsmail Yiğit- Sadreddin Gümüş), Kayıhan Yayınları, İstanbul.
• Hidayet, Rızâ Kulihân 1336 hş., Mecma’u’l-Fusahâ (yay. Muzâhir-i Musaffâ), Tahran
• Huleyf, Yûsuf 1968, Hayâtu’ş-Şi’r fî’l-Kûfe ilâ Nihâyeti’l- Karni’s-Sânî li’l- Hicre, Kahire.
• Hümâyî, 1373 hş., Funûn-i Belâgat ve Sanâ’ât-ı Edebî, Mü’essese-yi Neşr-i Humâ, Tahran.
• Hüseyin, Taha 1991, Min Târîhî’l-Edebi’l-Arabi, Beyrut.
• Hüseyin, Taha ts, Hadîsu’l-Erba’â, Dâru’l-Maârif, Kahire.
• Inâd Gazvân, İsmâ’îl 1394, Edebu’l-Arabî, Bağdâd.
• Isfahânî, Ebû’l-Ferec Alî b. el-Hüseynî, 1964, el-Eğânî (yay. Abdussettâr Ah- med Ferrâc), Dâru’s-Sakâfe, Beyrut.
• Isfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el Hüseyin 1423, el-Eğânî (yay. İhsân Abbas-İb- rahîm es-Se’âfîn Beki Abbâs), Dâr Sâdır, Beyrut
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed 1404, İkdu’l-Ferîd (nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İbn Haldun, Abdurrahmân b. Muhammed 1431, el-Mukaddime (yay. Dervîş el- Cuveydî), Mektebetu’l- Asriyye, Beyrut.
• İbn Kuteybe, Abdullah b . Muslîm 1418, eş-Şiir ve’ş-Şu’arâ (yay. Ömer et- Tabbâ), Darû’l-Erkâm, Beyrut.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasan el-Kayrevânî 1401, el-Umde fî Mehâsini’ş-Şi’ri ve adabihi ve nakdîhi (yay. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), Dâru’l-Cîl, Beyrut
• İbnu’l-Cezvi, Ebû’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali 1420, Kitâb Zemmi’l-Hevâ (nşr Îmâm Fâris el-Hurstânî-Muhammed İbrâhim ez- Zeğlî ?), Dâru’l-Cedîd, Beyrut.
• İbnu’l-Kayyum el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr 1431, Ravdatu’l-Muhibbîn ve Nushetu’l-Muştâkîn (nşr. Semîr Mustafa Rebâb) Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut.
• İbu Manzûr, Celâleddîn Ebû’l-Fazl 1388, Lisânu’l-Arab (yay. Abdullah Alî el- Kebîr), Dâru’l-Ma’ârif, Kahire.
• İmru’u’l-Kays 1419, Dîvân (yay. Yasîn el-Eyyubî), Mektebetü’i-İslâmiyye, Beyrut
• Kays b. al-Mulavvah (el-Mecnun) 1967, Dîvân (yay. Şevkiye İnalcık), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara
• Kays b. el-Mulevvah 1420, Dîvân (yay. Yûsrî Abdilgânî), Darü’l-Kütübi’l-İl- miyye, Beyrut.
• Kays b. Lubnâ 1998, Dîvân (yay. Afîf Nâyif Hâtûm), Dâr Sâdır, Beyrut.
• Kays b. Zerîh 1425, Dîvân (yay. Abdurrahman el- Mustâvî), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut.
• Kedkenî, Rızâ Şefî’î 1370 hş., Suver-i Hayâl der-Şi’r-i Fârsî, İntişârât-ı Âgâh, Tahran.
• Kılıç,Ünal 2001,Tartışmaların Odağındaki Halife Yezîd b. Muaviye, Kayhan Ya- yınları
• Kılıçlı, Mustafa 1993, Sadru’l-İslam ve Emeviler Döneminde Gınâ, Atatürk Üni- versitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum.
• Kinanî, Ahmed Haldun 1951, The Development of Gazal İn Arabic Literature (Pre Islamic and Early Islamic Periods), Suriye Üniversitesi Yayınları, Şam
• Koyuncu, Mevlüt 1997, Emeviler Döneminde Saray Hayatı, Beyan Yayınları, İs- tanbul.
• Kranz, Walter 1984, Antik Felsefe: Metinler ve Açıklamalar (çev. S.Y. Bayındır) Sosyal Yayınları, İstanbul
• Kuraşî, Ebû Zeyd Muhammed b. Alî Hattâb 1998, Cemheretu Eş’âri’l-Arab, Dâr Sâdır, Beyrut.
• Kuseyr Azze 2004, Dîvân (nşr. Macîd Tarâd) Dâru’l-Kitabi’l-Arâbî, Beyrut.
• Kuşeyyir Azze 1391, Dîvân (yay. Abbâs İhsân), Dâru’l-Sakâfe, Beyrut.
• Lazard, Gilberd 1342 hş., Eş’âr-ı Parâkende-yi Kadîmterin Şu’arâ-yı Fârsî-zebân.
• Mahcûb, Muhammed 1345 hş., Sebk-i Horâsânî, Tahran.
• Mecnun Leylâ, Divân, ts (yay. Abdussettâr Ahmed Ferrâc), Mektebetü Mısr, Kahire.
• Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan Alî 1393, Murûcu’z-Zeheb (yay.Yûsuf Es’ad Dagır), Bey- rut.
• Mîrsâdikî, Meymenet 1376 hş., Vâjenâme-yi Hüner-i Şâ’irî, Neşr-i Kitâb-ı Nehvâz, Tahran.
• Mu’temen, Zeynelâbidîn 1355 hş., Tahavvu’l-ı Şi’r-i Fârsî, Kitâbhâne-i Tuhûrî, Tahran.
• Mu’temen, Zeynelâbidîn 1364 hş., Şi’r ve Edeb-i Farsî, Tahran.
• Mudebbirî, Mahmûd 1370 hş., Şerh-i Ahval ve Eş’âr-ı Şâ’irân-ı Bî-Dîvân, Tahran
• Müncîd, 1377 hş., İntişârât-ı Sabâ, Tahran.
• Mütenebbî, Ebu’l-Tayyîb Ahmed b. el-Hüseyin 1997, Dîvân (yay. Kemâl Tâlib), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut
• Nâcî, Abdulcebbâr 1986, Dırâsât fî Târîhi’l-Muduni’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, Basra.
• Nikola, Wilyem 1979, el-Arcî ve Şi’ru’l-Gazel fi’l-Asrı’l-Emevî, Beyrut
• Nu’mânî, Şiblî 1336, Şi’ru’l- Acem (ter. Seyyîd Muhammed Takî Fahr-i Dâ’î-yî Gîlânî), Dünyâ-yı kitâb, Tahran.
• Ömer b. Ebî Rebî’a, ts, Dîvân (yay. Yûsuf Şükrî Ferahhât), Dâru’l-Cîl, Beyrut.
• Platon 2007, Symposion (çev. Eyüp Çoraklı), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Radûyânî, Muhammed b. Ömer 1949, Kîtâb Tercümânü’l-Belâğa (yay. Ahmet Ateş), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Râfî’î, Mustafâ Sadık 2009, Târîhu Edebi’l-Arab, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Râstgû, Seyyîd Muhammed 1383 hş., İrfân der Gazel-i Fârsî, İntişârât-ı İlmî, Tahran.
• Rezmcû, Hüseyni 1372, Envâ’-ı Edebî, Meşhed
• Rûdekî-yi Semerkandî 1373 hş., Dîvân (yay. Sa’îd-i Nefîsî- Y. Braginsky), Tah- ran
• Sabûr, Dârîyûş 1384 hş., Âfâk-ı Gazal-i Fârsî, İntişârât-ı Zevvâr, Tahran.
• Safâ, Zebihullah 1357 hş., Genc-i Sohen, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran
• Safâ, Zebilullah 1351 hş., Târîh-i Edebiyât der-İran, İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Seâlibî, Ebu Mansûr Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâil 1375, Kahire
• Söylemez, Mahfûz 2001, Bedevilikten Hadariliğe Kûfe, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Suzan, Yahya 2008, Arap Şiirinde Muhammes ve Tahmis, Ankara Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Şekîba, Pervîn 1373, Şi’r-i Fârîsî ez-Ağâz tâ-İmrûz, Tahran.
• Şemîsâ, Sîrûs 1375 hş., Seyr-i Gazel der Şi’r-i Fârsî, İntişârât-ı Nevîd, Şîrâz.
• Şems-i Kays-i Râzî, 1384 h ş./ 1959, el- Mu’cem fî Me’âyîr-i Eş’âri’l-Acem (yay. Müderris-i Razavî, İntisârât-ı Dânişgâh, Tahran.
• Tâhîr Lebib, 1987, Sosyolociya’l-Gazeli’l-Arabî “eş-Şi’ru’l-Uzrî Nemûzecen” (çev. Mustafa el-Misnâvî), Dâru’l-Beydâ.
• Urve Afrâ 1995 Dîvân (nşr. Antvan Muhsin Kavvâl), Dâr Sâdır, Beyrut
• Vated, Jean-Claude 1372, Hadîs-i Işk der-Şark “ ez-Sedde-i Evvel tâ Sedde-i Pencum Hicri”(çev. Cevâd Hadîdî), Neşr-i Dânişgâhî, Tahran.
• Vehbe, Mecdî- Kâmil el- Mühendis 1984, Mu’cemu’l-Mustalahâti’l-Arabiyye fî’l- Luğa ve’l-Edeb, Beyrut.
• Yalar, Mehmet 2009, “Emeviler Döneminde Gazel ve Ömer bin Ebî Rebî’a”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.18, sy. 2, Bursa.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin 1943, Yedi Askı, MEB Yayınları, İstanbul.
• Yanık, Nevzat 2010, Arap Şiirinde Tasvir, Fenomen Yayınevi, Erzurum.
• Yanık, Nevzat ve diğerleri 2004, Yedi Askı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Yıldırım, Kadri 1998, Cahiliyye ve İslamî Dönem Şiir Mevzularının Mukayesesi, Harran Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, Şanlı Urfa.
• Zâhî, Ferîd 1990, el-Cesed ve’l-Sûrah ve’l-Mukaddes fi’l-İslam, Beyrut.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed el- Hüseyin 1307, Tâcu’l-Arûs.
• Zevzenî, Hasan b. Ahmed 1972, Şerhu’l-Mu’allakati’s- Seb’, Beyrut.
• Zeydân, Corcî 2004; İslâm Uygarlıkları Tarihi (çev. Nejdet Gök), İletişim Yayın- ları, İstanbul
• Zeydân, Corci ts; Târihu Edebi’l-Lugati’l-Arabiyye, Kahire
• Zubeydî, Abdulhakîm 2007, Hasâ’isu Şi’ri’l-Gazel İnde Ömer b Ebî Rabî’a (er- Râ’iyye Nemûzecen www.nashiri.net)