ʿIlm al-Misāḥa in Kutāhī’s Farāid al-Funūn

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 15 - 44, 30.11.2025

Elif Baga

Öz

The 18th-century Ottoman scholar ‘Abd Allāh Kutāhī devoted folios 80a–90a of the sixth volume of his encyclopedic Farāid al-funūn, which treats the mathematical sciences, to ʿilm al-misāḥa (science of measurement). Across these twenty pages, the author provides no headings or subdivisions. In the first five, he discusses measurement units and their conversions in a detailed, applied manner with numerous examples. This unusual approach within the classical misāḥa tradition recalls Mecmāʿ al-gharāʾib, the earliest known independent Turkish treatise on the subject, authored by Emrī Çelebi. Kutāhī then turns to measurement methods for geometric figures, beginning with squares and rectangles, a sequence reminiscent of ʿAlī b. Ḥamza al-Maghribī’s Tuhfat al-aʿdād, which also opens with squares. This is noteworthy in a tradition where treatises more commonly began with triangles. His treatment proceeds with triangles, polygons, circular figures, and the circle with its elements, thereby completing two-dimensional figures. The section on three-dimensional forms follows with discussions of the sphere, quadrilateral prisms, cones, cylinders, arches, and vaults. These sections conform to established misāḥa methods of area and volume measurement.
This paper introduces the misāḥa section of Farāid al-funūn as summarized, examining its content from the perspective of an 18th-century Ottoman scholar, and draws conclusions about the presence, position, and level of misāḥa within an encyclopedic work.

Anahtar Kelimeler

Kutāhī , Mathematics , al-Misāḥa , Farāid al-Funūn , Geometry

Kütâhî’nin Ferâidu’l-Funûn Adlı Eserinde Mesâha İlmi

Öz

On sekizinci asır Osmanlı bilginlerinden Abdullah Kütâhî, Ferâidu’l-funûn adlı ansiklopedik eserinin riyazi ilimlere tahsis ettiği altıncı cildinin 80a ile 90a varakları arasını, mesaha ilmine ayırmıştır. Bu yirmi sayfa boyunca herhangi bir başlıklandırma ve bölümlendirme yapmayan yazar, ilk beş sayfada ölçüm birimleri ve bu birimlerin birbirlerine dönüşümlerini çeşitli örneklerle uygulamalı ve ayrıntılı bir şekilde izah eder. Klasik mesaha ilmi geleneğinde çok sık rastlanmayan bu durum, bilinen ilk müstakil Türkçe mesaha kitabı olan Emri Çelebi’nin Mecmau’l-garâib’ini hatırlatır. Ardından Kütâhî, geometrik şekillerin ölçüm yöntemlerine kare ve dikdörtgenle başlar ki bu tavır da Ali b. Hamza el-Mağribî’nin Tuhfetu’l-a’dâd’ının mesaha bölümüne kare ile başlamasını akla getirir. Üçgenlerle başlamanın yaygın olduğu bir gelenekte bu, dikkate değer bir durumdur. Daha sonra sırayla üçgenler, çokgenler, dairevi şekiller, daire ve elemanları ele alınarak yüzeysel şekiller bahsi bitirilir. Cisimsel şekiller sırayla küre, dörtgen prizmalar, koni türleri, silindir, kemer ve tonoz şeklindedir. Bu kısımlar ise mesaha geleneğindeki alan ve hacim ölçüm yöntemleriyle uyumlu görünür.
Bu makalenin amacı, yukarıda kısaca içeriği verilen Ferâidu’l-funûn’un mesaha bölümünü ayrıntılı tanıtmak ve böylece on sekizinci asırda bir Osmanlı bilgininin gözünden mesahanın içeriğine bakmak aynı zamanda ansiklopedik bir eserde mesaha ilminin bulunuş tarzı, konumu ile seviyesi hakkında çıkarımlarda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kütâhî , Matematik , Mesaha , Ferâidu’l-funûn , Geometri

Kaynakça

• Baga, E. (2021). Mesâha’nın kısa tarihi ve ilk müstakil türkçe mesâha kitabı: Emrî Çelebî’nin Mecmau‘l-Garâib fi’l-Mesâha adlı eseri. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 26(51): 1-38.
• Baga, E. (2025). Hem Yeryüzü hem gökyüzü: Muhammediyye’nin Mesâhası. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 11(1), 93-123.
• Erkal, M. (1991). Arşın. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 3, ss. 411-413). A İstanbul: TDVİAM.
• İbn Hamza el-Mağrîbî (1591). Tuhfetu’l-A’dâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu 3153.
• Kallek, C. (2001). Kasaba. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 24, ss. 526-527). İstanbul: TDVİAM.
• Kütâhî, Abdullah. Ferâidu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz A 1339/3.