SAHA (YAKUT) TÜRKÇESİNDE İSİM + YARDIMCI FİİL KURULUMU: BUOL- VE GIN

Yıl 2024, , 144 - 160, 25.06.2024

İsmet Kılıç

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.1.7

Öz

Türkçede isim ve fiil olmak üzere iki ana sözcük grubu söz konusudur. Bu iki sözcük arasında dilbilgisel yollarla meydana gelen geçişler söz konusu olabilmektedir. Türkçede ise isimden fiil söz yapımının birden fazla yolu mevcuttur. Bunlardan biri ek yolu ile yapılan söz yapımı iken bir diğeri ise isim + yardımcı fiil kuruluşu ile meydana gelen fiil yapımıdır. İsim + yardımcı fiil kuruluşu temel birleşik fiil kuruluşlarından biridir. Söp “doğru, uygun” + buol- “onaylamak”; aγıyax “az, küçük” + gın- “küçülmek, azalmak” gibi örnekle görüleceği üzere bu yapı aynı zamanda Saha Türkçesinin temel fiil yapım yollarından biridir. Söz konusu bu analitik yapının ilk unsuru olan isim unsuru aynı zamanda zarf, sıfat gibi isim soylu sözcükler de olabilmektedir. Saha Türkçesinde isim + fiil kurulumlarında buol-, gın- yardımcı fiilleri en işlek kullanıma sahip yardımcı fiillerdir. Bu iki yardımcı fiil Saha Türkçesinin isim + fiil analitik yapısının en temel unsurlarıdır. Bu çalışmada Saha Türkçesinde isim + fiil kurulumunda sık kullanıma sahip buol- gın- yardımcı fiillerinin dilbilgisel işlevleri ayrı ayrı tespitler halinde sıralanacaktır. Bu iki yardımcı fiilin sahip oldukları işlevleri ise birbirleri ile karşılaştırılarak kullanım özellikleri tespit edilecektir. Bununla beraber buol- ve gın- yardımcı fiilleri ile ilgili olarak art ve eş zamanlı karşılaştırmalı yöntemle Eski Türkçe ve çağdaş Türk lehçelerinden örneklerle konu ele alınarak değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Saha (Yakut) Türkçesi,, İsim+Yardımcı Fiil, Buol-, Gın-

THE FORMATION OF NOUN + AUXILIARY VERB IN SAKHA (YAKUT) TURKISH: BUOL- AND GIN-

Öz

In Turkish, there are two main groups of words, namely noun and verb. One can find grammatical transitions between these two words. In Turkish, there exist more than one way in making verb out of noun. While one of them is to make a verb through affix, the other is to make a verb through formation of noun + auxiliary verb. The formation of noun + auxiliary verb is one of the main compounds. As is seen in the examples such as söp “right, appropriate” + buol- “approve” and aγıyax “little, small” + gın- “lessen, decrease”, this structure is also one of the main ways of verb formation in Sakha Turkish. The noun element which the first unit of this aforementioned analytic formation could be adverb or adjective. In Sakha Turkish, among formations of noun + auxiliary verb, buol- and gın- are the most frequently used auxiliary verbs. These two auxiliaries are the main elements of noun + auxiliary formation in Sakha Turkish. In this study, the grammatical functions of buol- and gın-, which are the most preferred auxiliaries in formation of noun + auxiliary in Sakha Turkish, will be determined separately. The functions of these auxiliaries will be compared and contrasted and their usage traits will be elaborated. In addition, the topic will be evaluated by diachronically and simultaneously comparing the examples from Old Turkish and contemporary Turkish dialects related to boul- and gın-.

Anahtar Kelimeler

Sakha Turkish,, Noun + Auxiliary Verb,, Boul-,, Gın-

Kaynakça

• Afanas’ev, P. S. (1989). Tipı sostavnıh slov v yakutskom yazıke. M. S. Voronkin, E. İ. Korkina ve P. A. Sleptsov (Yay. haz.). Yakutskiy yazık: leksikologiya, leksikografya içinde (s. 23-30). Yakutsk: Yakutskiy nauçnıy tsentr so an sssr.
• Antonov, N. K. (2009). Saxa biliŋŋi tıla. Coku: skay. “Bılırgı cıllar bı:starıgar”. (2008). Sakhatyla. Erişim tarihi: 10.12.2021, http://wiki.sakhatyla.ru/wiki/Былыргы_дьыллар_быыстарыгар.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Dizdaroğlu, H. (1963). Türkçede Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil-. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergun, M. (Haz.). (2013). Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh. Ankara: TDK Yayınları.
• Hengeveld, K. (1992). Non-Verbal Predication: Theory, Typology, Diachrony. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Hitrov, P. D. (1858). Yakutsko-russkiy bukvar’ (saha nuça ikki azbukata). Moskva.
• Ilgın, A. (2015). Tarihi Karşılaştırmalı Tofa (Karagas) Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Karpov, V. G. (2004). “Glagol” xakas tili –Morfologiya- V. G. Karpov (Yay. haz.). Abakan.
• Kirişçioğlu, F. (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkina, E. İ, Ubryatova, E., Haritonov, L. N., Petrov, N. E. (1982). Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazıke. Moskova: Nauka.
• Korkina, E. I. (1992). Severo-Vostoçnaya dialektnaya zona yakutskogo yazıka. Novosibirsk: Nauka.
• Korkmaz, Z. (1990). Göktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 38, 141-149.
• Korkmaz, Z. (2005). Türkçede İsimden Fiil Türeten +r, +ar/+er Eki ve Yapısı Üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar (Cilt 1). Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Nelunov, A. G. (Haz.). (2002). Yakutsko-russkiy frazeologiçeskiy slovar’ I-II. Novosibirsk: İnstitut Gumanitarnıx İssledovanniy.
• Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar’ yakutskogo yazıka 1-3. Moskva: Akademiya nauk SSSR.
• Rassadin, V. İ. (1978). Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osvoşçenii. Moskva: İzdatel’stvo NAUKA.
• Sleptsov, P. A. (Haz.). (1972). Yakutsko russkiy slavor. Moskva.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırılmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil). (Y. Karasoy, N. Hacızade, M. Gülmez, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003a). Orhon Türkçesinin Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2003b). On the Structure of Altaic Echoic Verbs in –KırA. Altayistik Makaleler 1. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1988). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov. Morfologiya. Moskova.