KONYA-HATUNSARAY LYSTRA VE ÇEVRESİNDEKİ CAMİ VE MESCİTLER

Yıl 2015, Cilt: 55 Sayı: 1, 1 - 54, 01.01.2015

Tolga Bozkurt

Öz

İncil’de Aziz Pavlos’un uğradığı kentler arasında bahsedilen antik Lystra’nın yeri, bugünkü Konya-Hatunsaray olarak kabul edilir. Bu Roma koloni kentinden günümüze ulaşabilen pek bir iz bulunmamasına karşın, bölgenin erken Hıristiyanlık döneminden başlayarak şenlendiği anlaşılıyor. Hatunsaray çevresinde parçalı yerleşimler halinde gelişen Gökyurt/Kilistra, Güneydere/Botsa ve Yeşildere/Detse kentlerindeki kaya oyma mimarlık ürünleri bölgenin Roma ve Bizanslı kimliğini gözler önüne sermektedir. Osmanlı arşiv belgelerine göre Hatunsaray ve çevresinin Türkleşip- İslamlaşma süreci, Selçuklu döneminden itibaren kurulan tekke ve zaviyelerin yardımıyla, ancak XVII. yüzyılda tamamlanabilmiştir. Geç Osmanlı döneminde Hatunsaray civarında yerel tarzda çok sayıda cami ve mescidin inşa edildiğini söyleyebiliriz. Bölgede geleneksel ahşap direkli camilerin yanında düz ahşap tavanlı mahalle mescitleriyle de karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada, 2012 yılından itibaren yürüttüğümüz “Ortaçağdan Günümüze Konya ili ve Güneybatı İlçeleri” konulu yüzey araştırması kapsamında, Hatunsaray ve çevresinde incelenen tarihi niteliğe sahip, 13 adet cami ve mescit tanıtılmaktadır. Bu kapsamda, yapıların tarihlendirme sorunları yeni buluntu ve araştırmalar ışığında ele alınarak, bölgenin Türk-İslam dönemiyle değişen sosyokültürel ve fiziki çevresi tanımlanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hatunsaray/Lystra, Gökyurt/Kilistra, Güneydere/Botsa, Yeşildere/Detse, Bizans Taşra Kentleri, İlyas Baba Tekkesi, Ahşap Direkli Camiler, Vakıf Şamdanlar

The Mosques and Mescids in Konya-Hatunsaray and Its Vicinity

Öz

The location of the ancient Lystra, among the cities mentioned in the Bible visited by St. Paul is considered to be the today’s Konya-Hatunsaray region. Despite the absence of the exact visible remains of this Roman settlement, it is understood that the area was populated beginning from the early Christian period. The rock carving architecture in Gokyurt/Kilistra, Guneydere/Botsa and Yesildere/Detse districts developed as separate settlements reveal the Roman and the Byzantine identity of the region. According to the Ottoman archive records, the Turkization- Islamization process of Hatunsaray and its vicinity could be completed yet in the XVIIth century with the help of the tekkes and zawiyahs, established from the Seljuk period onwards. It can be said that many mosques and masjids in vernacular style were built in the late Ottoman period. Besides the traditional mosques with wooden columns, the masjids covered with flat wooden ceilings are also encountered in the region. In this study, thirteen mosques and masjids which show historical features are introduced within the scope of the survey titled “From Medieval to the Present Konya Province and South-western Districts”. In this context by examining the dating problems of these buildings in the light of the recent findings and researches, the region’s changing socio-cultural and physical environment with the Turkish- Islamic period will be attempted to describe.

Anahtar Kelimeler

Hatunsaray/Lystra, Gokyurt/Kilistra, Guneydere/Botsa, Yesildere/ Detse, Byzantine Provincial Cities, The Tekke of Ilyas Baba, Wooden Mosques, Waqf Candlesticks

Kaynakça

• AKÖZ, Alaattin. “16. Yüzyılda Hatunsaray ve Çevresindeki Yerleşim ve Demografi.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 259-80.
• AKTÜRE, Sevgi. “Anadolu Kentinde Türkleşme-İslamlaşma Süreci, Mekansal Yapı Değişimi ve İslam Mimari Mirası.” İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı Bildiriler. İstanbul: İki Nokta, 1987. 19-38.
• ASLANAPA, Oktay. Türk Sanatı. 5. Basım. İstanbul: Remzi, 1999.
• BAHAR, Hasan. “Hatunsaray Çevresi Erken Yerleşmeleri: Hatunsaray (Lystra).” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 103-15.
• BARKAN, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler.” Vakıflar Dergisi II (1942): 279-304.
• BAŞ, Ali. “Konya-Hatunsaray-Seydişehir Kervanyolu Üzerine Düşünceler.” V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semimeri Bildirileri. Konya: Selçuk Üniversitesi, 1996.141-67.
• BAYHAN, Ahmet Ali.“Ordu’dan Bazı Tarihi Ahşap (Çantı) Camiler.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2. 7 (2009): 55-84.
• BORAN, Ali, ve Tolga Bozkurt, ve Hasan Yaşar. “Ortaçağdan Günümüze Konya İli ve Güneybatı İlçeleri 2012 Yılı Yüzey Araştırması.” 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt. Muğla: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2013.112-26.
• BORAN, Ali. “Meram’daki Cami ve Mescitler.” Yeşilin ve Medeniyetin Köprüsü Meram. 3 cilt. Ed. Ali Boran, Hasan Yaşar, Bekir Şahin. Konya: Meram Belediyesi Konevi Araştırma Merkezi, 2014. 246-415.
• BOZKURT, Tolga. “19. Yüzyıl Osmanlı Seçmeciliğine Bir Örnek: Konya Aziziye Camii Mihrabı.” Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VIII. Ed. Haşim Karpuz ve Osman Eravşar. (2005): 401-10.
• BOZYİĞİT, Recep, ve Şenay Güngör.“Hatunsaray Deresi Hazası’nın (Hatunsaray) Fiziki Coğrafyası.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 49-67.
• CAHEN, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu. Çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul: Tarih Vakfı, 2000.
• ÇAL, Halit. Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Camiler ve Mescitler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2000.
• DEMİRCİ, Mustafa. “Selçuklular Devrinde Hatunsaray Bölgesindeki Yerleşimler.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 239-43
• DENİKE, Boris. “Batı Türkistan’da Ahşap Oymalı Birkaç Abide.” Çev. Ali Osman Uysal. Vakıflar Dergisi XX (1988): 29-38.
• DENİZ, Bekir. “Aksaray’da (Niğde) Ahşap Sütunlu İki Köy Camii.” Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi XV (1988): 19-56.
• DENKTAŞ, Mustafa. “Pınarbaşı-Uzunyayla’daki Ahşap Direkli Camiler.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2004): 53-89.
• DURAN, Remzi ve Ali Baş.“Çumra’da Türk Dönemi Dini Mimarlık Eserleri.” I. Uluslararası Çatalhöyük’ten Günümüze Çumra Kongresi Bildiriler. Ed. Haşim Karpuz, Ali Baş, Remzi Duran. Çumra: Çumra Belediyesi, 2001. 93-107.
• DURAN, Remzi. “Konya Sarayönü’nde Üç Ahşap Camii.” Vakıflar Dergisi XX (1988): 47-62.
• DÜRÜŞKEN, Çiğdem.Paulus’un Kutsal Görev Gezileri ve Anadolu Halklarına Mektupları. İstanbul: Homer, 2003.
• ERDEMİR, Yaşar. Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi. Beyşehir: Beyşehir Vakfı, 1999.
• -------------------. Konya ve Yöresi’ndeki Nakışlı Ahşap Camiler. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1985.
• -------------------. “Konya-Beyşehir Bayındır Köyü Camii.” Vakıflar Dergisi XIX (1986): 193-206.
• -------------------. “Nakışlı Ahşap Camilerimizin Klâsik Dönemdeki Zengin Bir Temsilcisi: Doğanhisar Ulu Camii.” VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002) Bildirler. Ed. Mustafa Denktaş, Yıldıray Özbek, Aslı Sağıroğlu Arslan. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2002. 381-96.
• ERDOĞRU, Mehmet Akif. “Karaman Vilâyetinin İdari Taksimatı.” Osmanlı Araştırmaları XII (1992): 425-30.
• HACIGÖKMEN, Mehmet Ali.“Alaeddin Keykubat I’in (1220-1237) Kayınpederi Kir Fard ve Hatunsaray.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 245-57.
• KARAAĞAÇ, Abdurrahman. Kilistra (Gökyurt Köyü) Tarihi. Konya: Tebeşir, 2013.
• KARPUZ, Haşim. Türk Kültür Varlıkları Envanteri 42. 3 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2009.
• -------------------. “Hatunsaray ve Çevresindeki Türk Devri Yapıları.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 221-38.
• -------------------. “Konya Kadınhanı’ndaki Vakıf Camiler.” Vakıf Medeniyeti Sempozyumu Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2003. 201-21.
• -------------------. “Konya ve Çavresinde Yazlık Mekânlı Camiler.” IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu (21-23 Nisan 2005) Bildiriler. Ed. Hamza Gündoğdu vb. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2006. 287-305.
• Kitabı Mukaddes Şirketi. İncil (Sevindirici Haber). İncil’in Yunanca Aslından Çağdaş Türkçe’ye Çevirisi, İstanbul: 1999.
• Konya Büyükşehir Belediyesi. Hicri 1298 Konya Vilayeti Sâl-Nâmesi. Çev. Mehmet Eminoğlu. Konya: 2011.
• KONYALI, İbrahim Hakkı.Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Ankara: Enes, 1997.
• KUBAN, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler.” Vakıflar Dergisi VII (1968): 53-73.
• KURAN, Aptullah. “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarisi.” Malazgirt Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972. 179-186.
• KÜÇÜKBEZCİ, Hatice Gül.“Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Hatunsaray (Lusna) ve Çevresi.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 135-42.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf ve Ayşe Değerli.“Hatunsaray Nahiyesi Tekke ve Zaviyeleri.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 361-77.
• MİMİROĞLU, İlker Mete. Kilistra Gökyurt. Konya: Meram Belediyesi, 2014.
• -------------------. Ortaçağ’da Konya Kilistra Kenti Yapıları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• OTTO-DORN, Katharina,“Seldschukische Holzsäulenmoscheen in Kleinasien.” Aus der Welt der Islamischen Kunst: Festschrift für Ernst Kühnel zum 75. Geburstag am 26.10.1957. Ed. Richard Ettinghausen. Berlin: Mann, 1959. 59-88.
• ÖNEY, Gönül. Ankara’da Türk Devri Yapıları. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1971.
• ÖZKAN, Nurettin. “Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma, Temizlik ve Onarım Çalışmaları (1998-1999).” 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu 24-26 Nisan 2000. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2001. 165-80.
• -------------------. “Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma, Temizlik ve Onarım Çalışmaları.” 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 25-27 Nisan 2001. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2002. 127-38.
• -------------------. “Konya-Meram-Gökyurt Köyü Antik Kilistra Kenti Kurtarma Kazısı (1998-2001).” VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002). Ed. Mustafa Denktaş, Yıldıray Özbek, Aslı Sağıroğlu Arslan. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2002. 621-48.
• -------------------. “Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma ve Onarım Çalışmaları (2001).” 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu,22-26 Nisan 2002. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2003. 223-36.
• -------------------. “Ortaçağ’da Kilistra.” Yeşilin ve Medeniyetin Köprüsü Meram. 3 cilt. Ed. Ali Boran, Hasan Yaşar, Bekir Şahin. Konya: Meram Belediyesi Konevi Araştırma Merkezi, 2014. 410-33.
• RAMSAY, William M.Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Çev. Mihri Pektaş, İstanbul: Milli Eğitim, 1960.
• SANER, Turgut. 19.Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında “Oryantalizm”. İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., 1998.
• STERRETT, John Robert Sitlington.The Wolfe Expedition to Asia Minor. Papers of the American School of Classical Studies at Athens Volume III 1884-1885. Boston: Damrell and Upham, 1888.
• TANYELİ, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.15.yy). İstanbul: İTÜ, 1987.
• TEMEL, İsmet ve Eşref Temel. “Hurûfat Defterleri’ne Göre XVIII.-XIX. Yüzyılda Hatunsaray Nahiyesi Mabetleri.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012. 379-90.
• TURAN, Osman. “Celalettin Karatay’ın Vakıfları ve Vakfiyeleri.” Belleten XII. 45 (1948): 17-170.
• UZLUK, Feridun Nafiz.Fatih Devrinde Karaman Eyâleti Vakıfları Fihristi, Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1958.
• YAVUZ, Mehmet. Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Köy Camileri. Ankara: Dernekpazarı Kaymakamlığı, 2009.
• YILMAZ, Mustafa ve İlker Işık. “Roma Lejyon Sistemi ve Lystra.” I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler). Ed. Hasan Bahar. Konya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2012.153-60.