HALK HEKİMLİĞİNDE HOLİSTİK/BÜTÜNCÜL YAKLAŞIM: ÜZERLİK OTU PEGANUM HARMALA ÖRNEĞİ

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 1, 415 - 430, 01.01.2020

Melike Kaplan

Öz

Üzerlik otu peganum harmala tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle hastalık tedavilerinde ve geleneksel olarak nazardan korunmak için kullanılan bir bitkidir. Bu yazıda, çeşitli kültürlerden ve özellikle Anadolu'dan örnekler verilerek, üzerlik bitkisinin otunun halk hekimliğinde kullanımı başta olmak üzere, halk kültüründeki farklı kullanım alanlarının değerlendirmesi yapılmaktadır. Holistik yaklaşım, tedavi pratiklerini öncelikle ruh ve beden bütünlüğünde inceler. Halk hekimliği alanı, bu alandaki uygulamaları şifalı bitkiler ve dinsel-büyüsel pratikler olmak üzere iki alanda sınıflandırır. Ancak, üzerlik otu hem şifalı bitkiler içinde hem de inanca dayalı uygulamalar kapsamında özel bir örnektir. Bu nedenle bu yazıda üzerlik otunun halk hekimliğindeki kullanımı holistik yaklaşım çerçevesinde değerlendirilmektedir. Hastalık sağaltma ve nazardan korunma dışında farklı kültürlerde üzerlik otunun zararlı böceklerden korunma, süs eşyası olarak kullanılma, tütsü olarak yakılma gibi amaçlarla kullanıldığı da gözlenmektedir. Halk hekimliği ve etnobotanik araştırmaları üzerlik bitkisinin sağlık alanındaki kullanımına ilişkin önemli bilgiler vermektedir. Bu çalışmada Ankara'ya bağlı ilçelerin köyleri/mahalleleri başta olmak üzere yaptığımız saha araştırmaları verilerinden yola çıkarak ilişkili bilim dallarının araştırmaları ile Anadolu'da günümüzdeki kullanımları ve yaygınlığı konusundaki veriler sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Üzerlik Otu (Peganum Harmala), Holistik Yaklaşım, Halk Kültürü, Nazarlık, Tütsü, Halk Hekimliği, Sağaltım

HOLISTIC/INTEGRATED APPROACH IN FOLK MEDICINE: THE EXAMPLE OF PEGANUM HARMALA ÜZERLİK

Öz

Peganum harmala üzerlik is a plant used in various periods of history, especially in disease healing and traditionally used to protect from the evil eye nazar . In this article, the use of the plant herb in folk medicine is primarily evaluated by giving examples from various cultures, especially examples from Anatolia and different areas of its use in folk culture. Holistic approach examines the treatment practices primarily with respect to the spirit and body integrity. The field of folk medicine classifies practices in this field in two areas as medicinal plants and religious-magical magico-religious practices. However, the herb harmal is a special example both in medicinal healing plants and in faith-based practices. For this reason, the use of the herb in folk medicine is evaluated within the framework of a holistic approach in this article. Apart from disease healing and evil eye protection, it is also observed that the herbs are used for such purposes as protection from harmful insects, their use as ornaments, and incineration as incense. Folk medicine and ethnobotanical researches provide important information about the use of the plant in healthcare. In this study, based on the data we collected during our field research, especially date collected from Ankara, the researches of related disciplines on current usage and prevalence in Anatolia are presented.

Anahtar Kelimeler

Harmal Plant (Peganum Harmala), Holistic Approach, Folk Culture, Amulet, Incense, Folk Medicine, Healing

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Haluk. “Üzerlik.” II. Uluslararası Karacaoğlan ve Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi, 1993. 247
• Aksoy Sugiyama, Ceren. “Antropolojide Beden Sorunsalına Bedenileşme Teorisinin Katkısı.” Antropoloji Dergisi 24 (2010): 69-93
• Baytop, Turhan. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi “Geçmişte ve Bugün”. İstanbul: Nobel Yayınevi, 1999.
• Dioscorides, Pedanius. Materia Medica. Çev. Esin Kâhya. Ankara: Ankara Nobel Tıp Kitabevi, 2019.
• Dole, Christopher. Seküler Yaşam ve Şifacılık-Modern Türkiye’de Kayıp ve Adanmışlık. Çev. Barış Cezar. İstanbul: Metis Yayıncılık. 2015.
• Emeksiz, Abdulkadir. “Türk Halk Kültüründe Üzerlik.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 28 (1998): 229-242.
• Emiroğlu, Kudret. “Amulet.” Antropoloji Sözlüğü. Haz. Kudret Emiroğlu ve Suavi Aydın. Ankara: Bilim ve Sanat, 2009.
• --. “Nazar.” Antropoloji Sözlüğü. Haz. Kudret Emiroğlu ve Suavi Aydın. Ankara: Bilim ve Sanat, 2009.
• Erginer, Gürbüz. “Anadolu’da Batıl İnanmalar ve Büyü.” Elemterefiş-Anadolu’da Büyü ve İnanışlar. İstanbul: Yapı Kredi, 2003.
• Ertekin, Cumhur. Tıbbın Öyküsü. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2019.
• Ertuğ, Füsun. “Etnobotanik.” Resimli Türkiye Florası - I. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2014. 319-344.
• Gezgin, Deniz. Bitki Mitosları. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2007.
• İmer, Zahide. “Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık.” Erdem 10. 29 (1999): 331- 354.
• Kalafat, Yaşar. Türk Dünyası Karşılaştırmalı Türkmen Halk İnançları: Afganistan, Özbekistan, Türkmenistan, Nahçıvan- Azerbaycan, Kafkasya, İran, Irak, Anadolu, Makedonya. Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, 2000.
• Kaplan, Melike. “Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi.” Milli Folklor Dergisi 23. 91 (2011): 150-156.
• Kartal, Murat, M. Levent Altun ve S. Kurucu. “Peganum Harmala L. (Üzerlik) Tohumlarında Harmol, Harmalol, Harmin ve Harmalin Alkalitlerinin YBSK Yönetimi ile Analizi.” 14. Bitkisel İlac Hammaddeleri Toplantısı Bildirileri, 29-31 Mayıs 2002. Ed. K. Hüsnü Can Başer ve Neşe Kırımer. Eskisehir, 2002. 228
• Kayıran, Serpil Demirci. “Dioscorides’in De Materia Medica Adlı Eserindeki Tıbbi Bitkilerin Doğu Akdeniz Bölgesi’ndeki Güncel Kullanımlarının Araştırılması.” Lokman Hekim Dergisi 9. 2 (2019): 189-202.
• Kendir, Gülsen ve Ayşegül Güvenç. “Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış.” Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi 30. 1 (2010): 49-80.
• Kırıcı, Saliha, Serpil Demirci Kayıran ve Gonca Tokuz. "Doğu Akdeniz Bölgesinde Üzerlik (Peganum Harmala L.) Bitkisinin Tütsü Olarak Kullanımı." Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 8.1 (2018 ): 1-12.
• Korkmaz, Mustafa ve Emriye Karakurt. “Kelkit (Gümüşhane) Aktarlarında Satılan Tıbbi Bitkiler.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 18. 3 (2014): 60-80.
• Metin, Ayşe. Mut ve Çevresinde Yetişen Bitkilerin (Mersin) Etnobotanik Özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı, 2009.
• Pathan Aslam R. ve diğerleri. “Peganum harmala: A Phyto-pharmacological Review.” Inventi Rapid: Planta Activa 4 (2012): 1-2. Web. 23 Ocak 2020.
• Örnek, Sedat Veyis, 100 Soruda İlkellerde Din Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
• Rivers, William H. R. Tıp, Büyü ve Din. Çev. İ. Enis Köksaldı. İstanbul: Epsilon Yayınevi, 2004 (1924).
• Sezik Ekrem ve diğerleri. “Traditional Medicine in Turkey X. Folk Medicine in Central Anatolia.” Journal of Ethnopharmacology 75.2-3 (2001): 95-115.
• Şahin, Kübra. Üzerlik Bitkisinin Türk Halk Kültürü ve Sanatı Açısından İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi, 2012.
• Şimşek, Işıl ve diğerleri. “Anadolu’da Halk Arasında Bitkilerin Kullanılış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma.” 14. Bitkisel İlac Hammaddeleri Toplantısı Bildirileri, 29-31 Mayıs 2002. Ed. K. Hüsnü Can Başer ve Neşe Kırımer. Eskisehir, 2020: 29-31.
• Üçer, Müjgan. “Üzerlik.” Sivas Folkloru 1. 6 (1973): 3-6.
• Vargün, Berivan. “Üzerlik Bitkisi Çevresinde Gelişen İnançlar ve Uygulamalar (Bozova, Eyyübiye ve Harran Örnekleri)” Journal of Human Sciences 14.2 (2017): 1082-1092. Web. 23 Ocak 2020.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Yoder, Don. “Halk Tıbbı.” Çev. Sibel Yoğurtçuoğlu ve Ayfer Gülüm. Folklora Doğru 43 (1975): 23-31.