ŞİİRİN ÜÇ GÜZELİ: HÜSN-İ MATLAʻ, HÜSN-İ TAHALLÜS, HÜSN-İ MAKTAʻ

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 1, 666 - 685, 25.06.2022

Ebubekir Sıddık Şahin

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.1.26

Cited By: 1

Öz

Şiir Bilgisi konusunda Türkiye’de hazırlanan bazı yayınlarda, belâgat ilmine ait üç terimin klasik kaynaklardan farklı kullanılması dikkat çekicidir. Aynı kavramı karşılayan çeşitli terimler arasıda herhangi birinin seçilip diğerlerinin unutulmasının, ona bağlı birçok başka terimi nasıl etkilediğini gösteren bu çalışmada, gazel ve kaside ile ilgili en çok bilinen terimler ele alındı: Matlaʻ, mahlas, maktaʻ, hüsn-i matlaʻ, hüsn-i tahallüs ve hüsn-i maktaʻ. Osmanlının son dönem aydınlarından Muallim Naci’ye atfedilen bu değişimin sebepleri araştırılırken Arapça klasik belâgat kaynaklarından sonra Türkçe, Farsça ve Urduca kaynaklara bakıldığında değişikliğin aslında zaman olarak daha eski, coğrafya olarak da hayli uzaklarda olduğu kanaati güçlendi. Osmanlı coğrafyasında ilk olarak 18. yüzyılda Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi’nin Istılâhâtu’ş-Şiʻriyye adlı küçük risalesinde görülen hüsn-i matlaʻ tanımı şimdilik tespit edilen en eski değişikliktir. Ancak bu değişimin asıl merkezinin İstanbul değil, Hindistan olması daha kuvvetli bir ihtimaldir. Gerçi o bölgede tespit edilen kaynaklar Muallim Nâcî’den çok eski değildir. Ancak Nâcî’nin örnek olarak verdiği bir beyit bu ihtimali güçlendirmektedir. Ünlü Sebk-i Hindî şairi Şevket-i Buhârî’nin hüsn-i matla’ı matla’dan ayrı bir beyit olarak anlattığı şiiri bize bu değişikliğin Sebk-i Hindî ile alakalı olduğunu düşündürüyor. Üstelik 18. yy.’ Lâle Devri’nin ünlü şairi Nedîm’in bir kasidesinde de benzer bir tasarruf söz konusudur. Bu tespit, kültür sanat alanında Osmanlı-Hint münasebetleri konusunda ayrıntılı araştırmaların gerekliliğini de hatırlatmış oluyor.

Anahtar Kelimeler

Matlaʻ, Girizgâh, Mahlas, Maktaʻ, Hüsn-i matlaʻ, Hüsn-i tahallüs, Hüsn-i maktaʻ, Gazel, Kaside

THE THREE BEAUTIES OF THE POETRY: HUSN-I MATLAʻ, HUSN-I TAKHALLUS, HUSN-I MAQTAʻ

Öz

It is noteworthy that in some publications on poetry in Turkey, the three rhetoric terms are used differently from the classical sources. This study shows how choosing one and forgetting the others among various terms that meet the same concept affects many other terms related to it. In this framework, the most well-known terms related to ghazal and qasida were discussed: maṭlaʻ (first couplet of a poem), makhlaṣ (proem and/or pseudonym), maqṭaʻ (last couplet), ḥusn-i maṭlaʻ, ḥusn-i takhalluṣ, and ḥusn-i maqṭaʻ. The reasons for this change attributed to Muallim Naci, one of the last period intellectuals of the Ottoman Empire, were investigated by looking at Turkish, Persian, and Urdu sources after Arabic classical rhetoric sources. As a result, the belief that the appearance of this change was quite distant in terms of both geography and time became stronger. In the Ottoman geography, the first different definition of ḥüsn-i maṭlaʿ is seen in Mustakimzade Suleyman Efendi's small treatise called Iṣṭılāḥātuʾş-Şiʿriyye in the 18th century. However, it is more likely that the real center of this change is not Istanbul but India. Although the sources found in that region are not older than Muallim Naci, a couplet given by Naci as an example strengthens this possibility. The famous Sabk-e Hindi poet Shawkat of Bukhārī's poem, in which he describes ḥusn-i maṭlaʿ as a separate couplet from the maṭla, makes us think that this change is related to Sabk-e Hindi. Moreover, there is a similar practice in an ode by Nedim, the famous poet of the 18th century Tulip Era. This finding also reminds us of the necessity of detailed research on Ottoman-Indian relations in the field of culture and arts.

Anahtar Kelimeler

Matlaʻ, Makhlas, Proem, Pseudonym, Maktaʻ, Husn-i maṭlaʻ, Husn-i takhallus, Husn-i maqtaʻ, Ghazal, Qasidah

Kaynakça

• Aksoy, M. (1991). Molla Lütfī’nin Risāle-i Mevlānā Lütfī’si, Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi SBE.
• Akhtar, M. S. (1993), “Dāʿī-al-Eslām, Sayyed Moḥammad ʿAlī”. Encyclopedia İranica. Vol. VI, Fasc. 6, London: Routledge & Kegan Paul.
• Dehkhoda. A (1998), Loghatname (Encyclopedic Dictionary). (16 vols). Chief Editors: Muhammad Muʻin&Jaʻfar Shahidi, Tehran: Tehran University Publication.
• Dehlevī, M. S. A. (1898). Ferheng-i Āsifiyye. 4 Cilt. Lahor: İslamiyye Press.
• Demirciler, A. Z. (2014). Mustafa İzzet Def'ü'l-Mesâlib fî Edebi'ş-Şâ'ir ve'l-Kâtib (İnceleme-Metin-Dizin), Ankara: Ankara Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi.
• Dilçin., C. (1997). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• --- (2017). Türk Dili Dergisi- Türk Şiiri Özel Sayısı 2- Divan Şiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fesaî, M. R. (1372 h. ş.). Enva-ı Şi’r-i Farsī. Şiraz: İntişārāt-ı Nuvīd-i Şīrāz.
• Humâî C. (1389). Funūn-ı Belāġat ve Sınāʻat-i Edebī, Tahran: Ahura.
• Kayaokay, İ. (2017). “Gazellerde Mahlasın Konumu ve Mahlasın Redif Olarak Kullanılması”. International Journal of Language Academy. Volume 5/4, 139-161.
• Kılıç, A. (2007), Ahmed Hamdî- Belâgat-ı Lisân-ı ʻOsmânî (İnceleme-Metin-Dizin). Kayseri: Laçin Yay.
• Kılıç, F. (2015). “Nazım Şekilleri-Gazel” Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. Editör: Mustafa İsen. Ankara: Grafiker
• Kurnaz, C. ve Çeltik , H. (2010). Divan Şiiri Şekil Bilgisi. İstanbul: H Yay.
• Kahraman, M. (1376 h.ş.). Berguzîdehâ-yi Eşʻār-ı Sā’ib ve Diger Şuʻarā-yı Maʻrūf-ı Sebk-i Hindī. Tahran: SEMT.
• Maṭlûb, A. (1967). el-Ḳazvīnī ve Şüruḥu’t-Telḫīṣ. Bağdat: Mektebetü’n-Nahḍa Yay.
• Mermer, A. ve Keskin, N. K. (2005). Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Muallim Nâcî (1307 h.). Istılâhât-ı Edebiyye. (Nâşir: F. Faik). İstanbul: Asır Kütüphanesi.
• Muallim Nâcî (2017). Istılâhât-ı Edebiyye. (Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul. Dağarcık Yayınları.
• Nedîm, A. (2017). Nedîm Dîvânı. Hazırlayan: Muhsin Macit. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Nefîsî, M. A. E. (Nâzımu’l-Etibbâ) (1355 h.ş.). Ferheng-i Nefîsî. Tahran: Kitabfuruşī-i Hayyām
• Nîkûbaht, N. (1389 h.ş.). Taḥlīl-i Şiʻr-i Farsī, Tahran: SEMT Yay.
• [Olgun], T. M. (1329 h.). Tedrîsât-ı Edebiyye’de Nazm ve Eşkâl-i Nazm.Cüz 2, İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası.
• --- (1973). Edebiyat Lugati. Hazırlayan: Kemal Edip Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitapevi.
• Rampuri, G. M. (1923). Mukemmel Fārsī Dikşinri-Ġıyas̱u’l-Lugāt maʻa Munteḫibu’l-Luġāt ve Çerāġ-ı Hidāyet. Karaçi: Kadīmī Kutubḫāne.
• Râzî, Ş. K. (1336 h.ş.), Kitâbu el-Muʻcem fī Meʻāyīri Eşʻāri’l-ʻAcem. Tashih: Mirza Muhammed bin Abdulvehhāb Kazvīnī. Tahran: İntişarat-ı Dānişgāh-ı Tahran. 374.
• Saraç, Y. M. A. (2007). Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat ve Biçim-Ölçü-Kafiye. İstanbul: 3F.
• Ṣıddīḳī, E. H. (2018). Keşşâf-ı Tenḳīdī Istılāḥāt. İslamabad: İdāre-i Fürūġ-i Ḳavmī-i Zebān.
• Steingass, F. J. (1884). The Students Arabic-English Dictionary. London: W. H. Allen.
• Şād, M. P. (1363 h.ş). Ferheng-i Cāmiʻ-i Fārsī-Ānendrāc. Tahran: Kitâbhâne-yi Furuşî-yi Hayyâm.
• Şafak, T. (1386 h.ş.). Taṣḥīh-i İntiḳādī-yi Dīvān-ı Şevket-i Buḫārāyī. Doktora Tezi. Tahtan: Dānişgāh-i Tahran.
• Şafak, Y. (1991), Sürūrī’nin Bahru’l-Maʻārif’i ve Enīsu’l-Uşşāk ile Mukayesesi, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE.
• Şemīsa, S. (1373 h.i.). Seyr-i Gazel der-Şi’r-i Farsî ez-Âgâz tâ-İmrûz. Tahran: İntişarat-ı Firows.
• Şerif, M. (2015). el-Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh Eseri Işığında Klâsik Türk Edebiyatı Belâgat Terimlerinin Tasnîfi. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Tehānevī, M. A. (1996). Keşşafu Istılahati’l-Fünun ve’l-ʻUlūm. (Editör: Refik el-Acem). Lübnan: Mektebetu Lubnân Nâşirûn.
• Teftâzânî, S. (2020). El-Mutavvel Şerhu Telhîsi Miftâhi’l-Ulûm-Belâgat İlimleri, İstanbul: Litera Yayınları.
• Tolasa, H. (1986). “18. Yüzyılda Yazılmış Bir Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü-Müstakimzâde’nin Istılâhâtu’ş-Şi’riyyesi-II”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. Cilt 24, s.363-380.
• Yıldırım, A. (2006). Divan Edebiyatında Mahlas ve Mahlas-nâmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.