TÜRK HAMAMI MEKÂNLARI ÜZERİNE TERMİNOLOJİK BİR YAKLAŞIM

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 1691 - 1720, 20.12.2022

Oğulcan Avcı

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.2.36

Öz

Geleneksel bir Türk hamamı, birbirinden farklı işlevlere sahip, kişilerin temizlenme ve yıkanma eyleminin tüm aşamaları için kullandıkları bir dizi mekândan meydana gelen, temelde soğuk ile sıcak olmak üzere iki ana hacmin bir bütünü oluşturduğu hazırlık ve yıkanma bölümüyle bu mekânlara sıcak su ile sıcak ortam sağlamaya yarayan, birbirleriyle bağlantılı mimari unsurlar ile hacimlerden meydana gelen ısıtma bölümünden oluşmaktadır. Türk hamam yapılarını oluşturan mekân ve hacimlerden her birine soyunmalık/soğukluk, soğukluk/ılıklık, cehennem/cehennemlik/ocak/külhan gibi iki ya da daha fazla isim verildiği görülmekte bu da hamam yapıları özelinde mekân/hacim-adlandırma konusunda sorunlar olduğunu düşündürmektedir. Bu sorunun çözümüne yönelik ilk adımı genellikle Türk hamamlarının öncüsü olduğu kabul edilen ve Türk hamamının bölümleri tanımlanırken sık sık referans verilen Roma hamamlarının mekânlarını işlev ve tanımlama yönünden, aynı zamanda Türk hamamında bulunan, karşılıkları olarak gösterilen ya da gösterilebilecek mekânlarla karşılaştırmalı şekilde inceleyerek atmak gerekir. Bir Türk hamamının yıkanma ve ısıtma bölümünü oluşturan mekânlarla hacimleri adlandırırken bu mekânlarla hacimlerin nasıl kullanıldığı, mimari olarak nasıl kurgulandığı meselesi temel faktörler olarak göz önüne alınmalıdır. Bu açıdan bakıldığında soyunmalık, soğukluk, aralık, ılıklık, külhan, cehennemlik, cehennem, ocak adlarının karşılıkları olarak gösterilen mekânların/hacimlerin/öğelerin doğru karşılıklar olup olmadığı gözden geçirilmesi gereken bir konu olarak belirmiş ve tartışılmıştır. Sonuç olarak bu karmaşa giderilmeye çalışılmış ve Türk hamamını oluşturan mekânların nasıl adlandırılabileceği konusunda öneriler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk mimarisi, Türk hamamı, Hamam mekânları, Soğukluk, Ilıklık

A TERMINOLOGICAL APPROACH ON TURKISH HAMAM SPACES

Öz

It is seen that a traditional Turkish bath consists of two architectural setups that were built for different purposes and form a whole. The first of these is the preparation and bathing section, which consists of a series of spaces with different functions that people use during the period from undressing, which is the first stage of the cleaning/washing action, to dressing again, which is the last stage, and which is basically built on two main volume, cold and hot. The other is the heating section, which consists of interrelated architectural elements that serve to provide hot water and a warm environment to the place where the physical aspect of the cleaning/washing action is performed. It is seen that each of the spaces and volumes that make up the Turkish hamam structures are given to two or more names, such as undressing room/cold room, cold room/warm room, heating area/hypocaust/furnace. This make thinks that there are problems in terms of space/volume-naming specific to hamam structures. The fact that the warm room in Turkish baths is generally called warm/cold or just cold only makes sense if an evaluation is made specifically for the rooms that are a part of the building and make up the hot section. Because in such an evaluation, the said room can only be compared with the hot room and it can be called cold room because it has a lower temperature than it. However, when evaluating a bathhouse, it would be more accurate to consider the spaces as a whole, where the different stages of the act of cleaning, from undressing to redressing, take place that make up the building have organic links with each other and have separate functions. The first step towards the solution of this problem should be taken by examining the spaces of Roman baths, which are considered to be the pioneers of Turkish hamam and which are frequently referenced when defining the sections of the Turkish hamam, in terms of function and definition, as well as comparatively with the places in the Turkish hamam, which are shown or can be shown as their counterparts. While naming the spaces and volumes that make up the washing and heating section of a Turkish hamam, how these spaces and volumes are used and how they are architecturally constructed should be considered as the main factors. From this point of view, whether the places/volumes/items shown as the equivalents of the names dressing room, cold room, interval room, warm room, furnace, hell, hypocaust are the correct equivalents has emerged and discussed as a subject that needs to be reviewed. As a result, this confusion has been tried to be eliminated and suggestions have been made about how the spaces that make up the Turkish hamam can be named.

Anahtar Kelimeler

Turkish architecture, Turkish hamam, Hamam spaces, Cold room, Warm room

Kaynakça

• Apaydın Başa, B. (2009). Türk Hamam Kültürünün Spa & Wellness Mekânlarının Tasarımına Etkileri. Zeitschrift für die Welt der Türken. 1 (1), s. 207-220.
• Arseven, C. E. (2017). Islahat-ı Mi’mariyye (Çev. Ş. Alpay, Haz. Z. K. Bilici). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2017.
• Arseven, C. E. (1975). Sanat Ansiklopedisi. 1, İstanbul: MEB Basımevi.
• Arseven, C. E. (1983). Sanat Ansiklopedisi. 2, İstanbul: MEB Basımevi.
• Arseven, C. E. (1994). Sanat Ansiklopedisi. 4, İstanbul: MEB Basımevi.
• Aru, K. A. (1949). Türk Hamamları Etüdü. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1949.
• Baldini, G. vd. (1970). Τέχνη και Iστορία Σικελία. İtalia/Firenze: Casa Editrice Bonechi, 1970.
• Başaran, T., Zafer İ. (1998). Thermal Analysis of The Heating System of The Small Bath in Ancient Phaselis. Energy and Buildings, 27, s. 1-11.
• Bektaş, S. (2011). Ayasofya Haseki Hürrem Sultan Hamamı Restorasyon Önerisi ve Kütüphane Olarak İşlev Kazandırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Haliç Üniversitesi.
• BOA (T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: A. DVN., Dosya No: 830, Gömlek No: 22. Tarihi: 16 Rebîülâhir 1265/11 Mart 1849.
• Boggs, R. (2010). Hammaming in the Sham: A Journey Through the Turkish Baths of Damascus, Aleppo and Beyond. Reading: Garnet Publishing.
• Britton, J. (1838). A Dictionary of The Architecture And Archaeology of The Middle Ages. London: James Moyes.
• camekân - Nişanyan Sözlük (nisanyansozluk.com) (ET 30.11.2021).
• Cameron, C. (1772). The Baths of The Romans. London: Goerge Scott.
• Campbell, G. (2007). The Grove Encyclopedia of Classical Art and Architecture. 1. volume, New York: Oxford University Press.
• Castiglia, R. B., Bavilacqua M. G. (2008). The Turkish Baths in Elbasan: Architecture, Geometry and Wellbeing.” Nexus Network Journal. 10, s. 307-322.
• civan - Nişanyan Sözlük (nisanyansozluk.com) (ET 04.02.2022).
• Çelik, E., Aydemir A. I. (2018). Türk Hamam Mimarisinin Yapısal ve Mekânsal Özellikleri. Kent Akademisi Dergisi, 11 (2), s. 274-281.
• Çelikyürek, C. (2017). The Heating System of Turkish Baths. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü.
• Davies, N., Jokiniemi E. (2008). Dictionary of Architecture and Building Construction. Oxford: Elsevier/Architectural Press.
• Demirtaş, M. (2010). XVIII. Yüzyılda Osmanlıda Bir Zümrenin Alt-Kültür Grubuna Dönüşmesi: Külhanbeyleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (1) s. 113-141.
• Devellioğlu, F. (1962). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara:Doğuş Matbaası.
• Dişli, G., Çelik N. (2016). Heating System Evaluation of An Ancient Turkish Bath; The Bath of Süleymaniye Hospital. 12th International Conference on Heat Transfer, Fluid Mechanics and Thermodynamics, Spain 10-13 July 2016, s. 1649-1653.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Dağıtım.
• Erkoç, S. (2018). Patara Liman Hamamı: Mimarisi ve Yapı Evrelerine Dair İlk Gözlemler. Phaselis, 4, s. 239-258.
• Ertuğrul, A. (2009). Hamam Yapıları ve Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 13, s. 241-266.
• Ertuğrul, A. (2015). İstanbul Hamamları ve Mimarisi. Antikçağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 8, s. 450-467.
• Eyice, S. (1997). Hamam. İslam Ansiklopedisi, 15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 402-430.
• Fleming, J. vd. (1983). The Penguin Dictionary of Architecture. Bungay/Suffolk: Richard Clay (The Chaucer Press).
• Gloag, J. (1945). A Short Dictionary of Architecture. New York: Philosophical Library.
• Göktaş, U. (1994). Külhanbeyleri. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını, s.164-165.
• Hakanen, V. (2020). Normative Masculinity and the Decoration of the Tepidarium of the Forum Baths in Pompeii. American Journal of Archaeology, 124 (1), s. 37-71.
• Harris, C. M. (2006). Dictionary of Architecture and Construction. New York: McGraw-Hill.
• Harris, C. M. (1977). Illustrated Dictionary of Historic Architecture. New York: Dover Publications.
• Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Hasol, D. (2016). Mimarlık Cep Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
• hypocaust | Etymology, origin and meaning of hypocaust by etymonline (E.T. 19.01.2022).
• Kanar, M. (1993). Büyük Türkçe-Farsça Sözlük. İstanbul: Birim Yayınları.
• Keleş Usta, G. vd. (2001). Anadolu Türk Mimarlığı İçin Görsel Sözlük. Trabzon: Sonhaber Yayınevi.
• Kırmızıdağ Çiçek, P. (2009). Thermal Performance Assessment of Historical Turkish Baths. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• külhan - Nişanyan Sözlük (nisanyansozluk.com) (ET 14.12.2021)
• Lucie-Smith, E. (1996). The Thames and Hudson Dictionary of Art Terms. London: Thames and Hudson Ltd.
• Nicholson, P. (1862). Nicholson’s Dictionary of the Science and Practice of Architecture, Building, Carpentry. 1, New York: Johnson, FRY&CO..
• Önge, Y. (1988). Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, s. 403-412.
• Önge, Y. (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları. Ankara: VGM Yayınları.
• Özgen, Ö. (2016). Kültürel Miras Kapsamında “Türk Hamamı” Üzerine Bir Değerlendirme. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, s. 111-138.
• Reid, H. (2020). The Athletic Aesthetic in Rome’s Imperial Baths. Estetica. Studi E Ricerche, 1 (1), s. 255-274.
• Rifaioğlu, M. N. (2018). Memluk Dönemi Hamam Yapıları: Antakya Beyseri Hamamı Özelinde Yapısal-Mekânsal-İşlevsel Çözümleme. Megaron, 13 (4), s. 545- 558.
• Sakaoğlu, N. (1994). Bekâr Odaları. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı Yayını, s. 123-124.
• Smith, W. (1859). Dictionary of Greek and Roman Antiquities. Boston: Little, Brown and Company.
• Sophocles, E. A. (1900). Greek Lexicon of The Roman and Byzantine Periods (From B.C. 146 to A. D. 1100). New York: Charles Scribner’s Sons.
• Southern, P. (2013). The Story of Roman Bath. UK Stroud: Amberley Publishing.
• Sözen, M., Tanyeli U. (2005). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Sturgis, R. (1905). A Dictionary of Architecture and Building. 1, New York: The Macmillian Company.
• Sturgis, R. (1905). A Dictionary of Architecture and Building. 2, New York: The Macmillian Company.
• Sturgis, R. (1905). A Dictionary of Architecture and Building. 3, New York: The Macmillian Company.
• Şemseddin Sami. (1992). Kamûs-ı Türk-î. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tavukçuoğlu, A. vd. (2008). Thermal Analysis of an Historical Turkish Bath by Quantitative IR Thermography. Quantitative InfraRed Thermography Journal, 5 (2), s. 151-173.
• Turani, A. (2006). Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Turani, A. (1975). Sanat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Toplum Yayınları.
• Ünver, A. S. (1973). Türk Hamamı. Belleten, 37 (145), s. 87-94.
• Ürük, Z F. (2016). Medeniyetler içinde Hamamın Gelişimi ve Kültürel Olarak Mekân Analizleri. ASOS, 28, s. 185-209.
• Weale, J. (1850). Rudimentary Dictionary of Terms. London: Bughes and Robinson.
• Yağcı, Z. G. (2015). Osmanlı Toplumunda Mahallenin Dışındakiler: Bekâr Odaları ve Bekârlar. TİMAD, 10 (19), s. 68
• Yılmaz, M. E. vd. (2021). Türk Hamam Mimarisi ve Beypazarı Rüstem Paşa Hamamı. Gelin Kınan Kutlu Olsun Türk Hamamı Müzesi Koleksiyonu (Ed. Zehra Sema Demir). Ankara: Fersa Matbaacılık Paz. San. Tic. Ltd. Şti., s. 45-55.
• Yılmaz, S. (2016). Külhanbeyi Kavramı Üzerine. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 3 (8), s. 47-72.
• Yılmazkaya, O. (2002). Aydınlık Kubbenin Altındaki Sıcaklık Türk Hamamı. İstanbul: Çitlembik Yayınları.