SOCIAL LIFE IN ARDABIL BETWEEN DAR AL-IRŞAD AND BAYT AL-FAWAHISH IN THE MIDDLE OF XIV CENTURY

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 1077 - 1103, 20.12.2022

Namiq Musalı

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.2.10

Öz

XIV. yüzyıl ortalarında Erdebil şehri Safeviyye tarikatının merkezi konumuna sahip olup, mühim bir irşat merkezi (Dârü’l-İrşâd) olarak görülmekteydi. Ancak söz konusu döneme ait belge ve kaynakların detaylı bir şekilde araştırılması sonucunda Safeviyye şeyhlerinin bu şehirdeki irşat faaliyetlerinin hiç de kolay ilerlemediği anlaşılır. Önce İlhanlı, daha sonra ise Celayirli devletleri içinde önemli bir zanaat ve ticaret merkezi, uğrak yeri ve kavşak noktası olan Erdebil şehrinde sadece müminlerin ve sûfîlerin yaşadıkları düşünülemez. Bahse konu dönemde burada dinî kurallara özen göstermeyen bazı zümrelerin de geçici veya kalıcı olarak ikamet ettikleri bellidir. Bu yıllarda sosyal hayatın bir gerçeği, ekonomik ve ticari ilişkilerin bir parçası olarak Erdebil’de hırsızlık, şarapçılık, tefecilik, kumar ve fuhuş gibi İslâmiyet’le bir araya sığmayan olayların vuku bulduğu gözlemlenir. Makalemizde şehrin dindar kesiminin ve özellikle de Safeviyye Dergâhı’nın bu tarz temayüllere karşı mücadelesi ele alınmış ve bu bağlamda Beytü’l-Fevâhiş adlı genelevin kapatılmasına yönelik girişimler üzerine odaklanılmıştır. İlhanlıların son zamanlarında yapılan bu tarz girişimlerin hiçbirisi başarılı olamamıştır. Celayirliler döneminde Erdebil’de şarapçılığı ve fuhşu yasaklayan bazı fermanların verildiği bilinmektedir. Fakat bunlar bile bahsi geçen şehirde dinî muhite aykırı uğraş alanlarına son verilmesi için yeterli olmamıştır. Böylece birbiriyle tezat teşkil eden yaşam biçimleri paralel bir şekilde Erdebil’in sosyal yapısı içinde kendi varlığını sürdürmeye devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erdebil, Safevîler, İlhanlılar, Celayirliler, şarap, fuhuş

XIV. YÜZYILIN ORTALARINDA DÂRÜ’L-İRŞÂD İLE BEYTÜ’L-FEVÂHİŞ ARASINDA ERDEBİL’DE SOSYAL YAŞAM

Öz

XIV. yüzyıl ortalarında Erdebil şehri Safeviyye tarikatının merkezi konumuna sahip olup, mühim bir irşat merkezi (Dârü’l-İrşâd) olarak görülmekteydi. Ancak söz konusu döneme ait belge ve kaynakların detaylı bir şekilde araştırılması sonucunda Safeviyye şeyhlerinin bu şehirdeki irşat faaliyetlerinin hiç de kolay ilerlemediği anlaşılır. Önce İlhanlı, daha sonra ise Celayirli devletleri içinde önemli bir zanaat ve ticaret merkezi, uğrak yeri ve kavşak noktası olan Erdebil şehrinde sadece müminlerin ve sûfîlerin yaşadıkları düşünülemez. Bahse konu dönemde burada dinî kurallara özen göstermeyen bazı zümrelerin de geçici veya kalıcı olarak ikamet ettikleri bellidir. Bu yıllarda sosyal hayatın bir gerçeği, ekonomik ve ticari ilişkilerin bir parçası olarak Erdebil’de hırsızlık, şarapçılık, tefecilik, kumar ve fuhuş gibi İslâmiyet’le bir araya sığmayan olayların vuku bulduğu gözlemlenir. Makalemizde şehrin dindar kesiminin ve özellikle de Safeviyye Dergâhı’nın bu tarz temayüllere karşı mücadelesi ele alınmış ve bu bağlamda Beytü’l-Fevâhiş adlı genelevin kapatılmasına yönelik girişimler üzerine odaklanılmıştır. İlhanlıların son zamanlarında yapılan bu tarz girişimlerin hiçbirisi başarılı olamamıştır. Celayirliler döneminde Erdebil’de şarapçılığı ve fuhşu yasaklayan bazı fermanların verildiği bilinmektedir. Fakat bunlar bile bahsi geçen şehirde dinî muhite aykırı uğraş alanlarına son verilmesi için yeterli olmamıştır. Böylece birbiriyle tezat teşkil eden yaşam biçimleri paralel bir şekilde Erdebil’in sosyal yapısı içinde kendi varlığını sürdürmeye devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erdebil, Safevîler, İlhanlılar, Celayirliler, şarap, fuhuş

Kaynakça

• Alizade, A. (2012). Sotsialno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaydjana v XIII-XIV vv. Baku: İzdatelskiy Dom Kavkaz.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2014). Safevîye Tarikatı Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Bala, M. (1964). Erdebil. İslâm Ansiklopedisi (C. 4, s. 288-293). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi.
• Bartold, V. V. (1971). Soçineniya. Tom 7. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• Beyânî, Ş. (2015). Moğol Dönemi İran’ında Kadın (M. Uyar, Çev.). Ankara: TTK Yayınları.
• Bozkurt, N. (1996). Fuhuş. İslâm Ansiklopedisi. (C. 13, s.211-214). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Engels, F. (1990). Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni (K. Somer, Çev.). Ankara: Sol Yayınları.
• Ərdəbili, Arif (2007). Fərhadnamə (X. Yusifli, Çev.). Bakı: OKA Ofset.
• Erdebîlî, İbn Bezzâz (1373). Safvetü’s-Safâ. Mukaddime ve tashîh: G. R. Tabâtabâî Mecd. Tebriz: İntişârât-ı Musahhih.
• Floor, W. (2010). Târîh-i İctimâî-i Revâbıt-ı Seksî der İran (M. Mînûhıred, Çev.). Stockholm: Ferdosi Publication.
• Ghereghlou, K. (2017). Chronicling a Dynasty on the Make: New Light on the Early Safavids in Hayati Tabrizi’s Tarikh. Journal of American Oriental Society, 137 (4), 805-832.
• Gronke, M. (1982). Arabische und persische Privaturkunden des 12. und 13. Jahrhunderts aus Ardabil (Aserbeidschan). Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• Hâfız Ebrû (1380). Zübdetü’t-Tevârîh. Mukaddime, tashîh ve ta‘lîkât: Seyyid Kemâl Hac Seyyid Cevâdî. C. 1. Tahran: Vezâret-i Ferheng ü İrşâd-ı İslâmî.
• İnan, R. (2010). ‘Acâibü’l-Mahlûkát (Giriş, Transkripsyon, İnceleme, Dizin, Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kazvînî, Hamdullâh (1983). Nüzhetü’l-Kulûb (Materialı po Azerbaydjanu). Perevod Z. M. Buniyatova i İ. P. Petruşevskogo. Baku: İzdatelstvo Elm.
• Kazvînî, Hamdullâh Müstevfî (1364). Târîh-i Güzîde. Be ihtimâm-ı A. Nevâî. Tahran: İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Kummî, Kadı Ahmed (1383). Hulâsatü’t-Tevârîh. Tashîh: İ. İşrâkî. C. 1. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• Manz, B. F. (2007). Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge University Press.
• Masse, H. (1938). Ordonnange rendue par le prince Ilkanien Ahmad Jalair en faveur du Cheikh Sadr-od-Din (1305-1392). Journal Asiatique. 230, 465-468.
• Matthee, R. (2014). The Ambiguities of Alcohol in Iranian History: Between Excess and Abstention. Wine Culture in Iran and Beyond. Ed. by B. G. Fragner, R. Kauz and F. Schwarz. Wien: Osteneichische Akademie der Wissenschaften, 137-163.
• Musalı, N. (2018). Safevî Hanedanının Kökeni: Tarikattan Saltanata Giden Yol. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Alevîlik Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Alevî İnanç Birliği Vakfı Yayınları, 19-42.
• Nahçıvânî, Muhammed b. Hindûşâh (1976). Destûrü’l-Kâtib fî Taʿyîni’l-Merâtib. Be sa‘y ü ihtimâm-ı A. Alizâde. C. 2. Moskva: Ferhengistân-ı Ulûm-ı Cumhûrî-i Şûrevî-i Sosyalistî-i Azerbaycan.
• Ölmez, M. (2009). Soyurgal. İslâm Ansiklopedisi (C. 37, s. 388-389). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Piriyev, V. (2003). Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə. Bakı: Nurlan nəşriyyatı.
• Raşideddin (1971). Perepiska. Perevod, vvedeniye i kommentariy A. İ. Falinoy. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• Râvendî, M. (1383). Târîh-i İctimâ‘î-yi Îrân. C. 7. Tahran: İntişârât-ı Nigâh.
• Röhrborn, K. M. (1349). Nizâm-ı Eyâlât der Devre-i Safeviyye (Keykâvus Cihândârî, Çev.). Tahran: Büngâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitâb.
• Sohrweide, H. (1965). Der Sieg der Ṣafaviden in Persien und seine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert. Der Islam. 41 (1), 95-223.
• Şîrâzî, Zeynelabidin Abdi Bey Nevîdî (1390). Sarîhu’l-Mülk: Vakfnâme-i Buk‘a-i Şeyh Safiyeddin-i Erdebîlî. Tashîh ü izâfât: M. M. Hidâyetî. Tahran: Sâzmân-ı Evkāf ve Ümûr-ı Hayriyye.
• Turan, O. (2014). Selçuklu Tarihi Araştırmaları. Ankara: TTK Yayınları.
• Tümer, G. (1996). Fuhuş. İslâm Ansiklopedisi. (C. 13, s. 209-211). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Türkman, İsgəndər bəy Münşi (2009). Tarix-i aləmara-yi Abbasi. C. 1. (O. Əfəndiyev və N. Musalı, Çev.). Bakı: Təhsil nəşriyyatı.
• Yılmaz, B. (2002). Celayirliler: Kabile-Devlet. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.