BİR OSMANLI DEVLET ADAMININ PERSPEKTİFİNDEN İNSAN HAKLARI: MÜNİF PAŞA’NIN DOĞAL HUKUK YAKLAŞIMI

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 842 - 875, 20.12.2022

Ahmet Umut Hacıfevzioğlu , Göknur Akçadağ

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.2.1

Öz

Aydınlanma tarihimizin önde gelen isimleri arasında yer alan Münif Paşa, başta eğitim olmak üzere bilim, kültür, ekonomi, dil, alfabe, kadın, çocuk eğitimi, kütüphanecilik, müzecilik, siyaset gibi farklı konularda düşünen, tartışan ve yazan bir Osmanlı aydını olmasının yanında hukuk felsefecisi kimliğiyle de dikkat çekmektedir. O, Osmanlı toplumunda kurulması için gayret sarf edilen yeni ve modern anlamda bir toplumsal yapının son kertede hukuka bağlı olduğunu düşünür. Münif Paşa söz konusu düşüncesi çerçevesinde gerek eserleriyle gerekse de Mekteb-i Hukuk’ta verdiği dersleriyle 19. yüzyılın ikinci yarısında Batı’da yaygın olarak kabul gören “Doğal Hukuk” anlayışını Osmanlı toplumuna tanıtan aydınlarımızdan biridir. Bilindiği üzere doğal hukukun biri klasik, diğeri modern iki ana şekli vardır. Onun Eski Yunan’da, Aristoteles’te, Stocacılıkta ve Orta Çağ Hıristiyan düşüncesinde görülen klasik şekli, doğal hukukun adaletin tecellisi olduğu düşüncesini kabul eder. Tanrı’nın iradesinde ya da insan doğasında temellenen doğal hukuk evrensel olmak durumundadır. Doğal hukuk anlayışının modern formu ise doğa yasalarının her bireye birtakım hak ve özgürlükler bahşettiğini öne sürer. Eserlerinde ve derslerinde gerek klasik gerekse de modern formu olmak üzere Batı’da tarih boyunca gelişen doğal hukuk düşüncesini tanıtan Münif Paşa, söz konusu hukukun insan haklarıyla ilgisine de dikkat çekmiştir. Yalnız şunu da belirtmek gerekir ki, içinde yaşadığı toplumun bakış açısını dikkate alan Münif Paşa, anılan eser ve derslerinde Batı kökenli doğal hukuk düşüncesinin körü körüne savunuculuğunu yapmamıştır. Batı’daki düşünce akımlarından etkilenen Münif Paşa’nın Aydınlanma’nın temel koyucu kavramlarından biri olan ilerleme düşüncesini savunduğu çeşitli çalışmalarda ele alınmakla birlikte, doğal hukuk görüşü bağlamında insan hakları kavrayışı ele alınmamıştır. Bu makalede Münif Paşa’nın insan hakları düşüncesi, doğal hukuk kavrayışı bağlamında ortaya koyduğu eser ve çalışmaları çerçevesinde ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Münif Paşa, İnsan Hakları, Doğal Hukuk

HUMAN RIGHTS FROM THE PERSPECTIVE OF AN OTTOMAN STATESMAN: MÜNIF PASHA'S APPROACH TO NATURAL LAW

Öz

Münif Pasha, among the leading names of the Ottoman enlightenment history, is an intellectual who thinks, discusses, and writes on different subjects such as education, science, culture, economy, language, alphabet, women, child education, librarianship, museology, and politics. He also stands out with his identity as a legal philosopher. Münif Pasha, who thought that a new and modern social structure, which was made efforts to establish in the Ottoman society, had been ultimately dependent on the law, within the framework of that thought both with his works and the lessons he gave at the School of Law in the second half of the XIX. century, he introduced the concept of "Natural Law", which had been widely accepted in the West, to the Ottoman society. As it is known, there are two main forms of natural law, one classical and the other modern. He accepts the idea that natural law is the manifestation of justice, in its classical form seen in Ancient Greece, Aristotle, Stoicism, and medieval Christian thought. Natural law, based on God's will or human nature, must be universal. He argues that in its modern form, the laws of nature grant certain rights and freedoms to everyone. In his works and lectures, Münif Pasha introduced the concept of natural law, which developed throughout history in the West, both in its classical and modern form, and drew attention to the relevance of the law about human rights. It should be noted, however, that he did not blindly advocate the notion of Western-origin natural law in the above-mentioned works and lectures but considered the point of view of the society he lived in while presenting his ideas. It is this synthesis that makes Münif Pasha unique. Although it has been discussed in various studies that Münif Pasha developed his ideas by being influenced by western thought, the concept of human rights in the context of natural law view was not discussed. In this article, Münif Pasha’s idea of human rights is discussed within the framework of his works and studies in the context of his conception of natural law.

Anahtar Kelimeler

Münif Pasha, Human Rights, Natural Law

Kaynakça

• Aquinum’lu Thomas (2012). “Toplu Dinbilim”, Batı’da Siyasal Düşünceler, Tarihi (M. Tunçay Çev. ve Der.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Aristotle, N. (1984). Ethics, in The Complete Works of Aristotle: vol, II, (J. Barnes, ed.), Princeton.
• Arşiv Kaynakları / T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Augustinus, A. (2012). “Tanrı Devleti”, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi (M. Tunçay Çev. ve Der.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• BEO (Babıali Evrak Odası), Dosya No: 782-58594, “Babıali Evrak Odası Evrakı” Tarihi: 05.12.1313 / 19 Mayıs 1896
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: A.MKT.MHM. Dosya No: 244-60, “Sadaret Mektûbî Kalemi Mühimme Evrakı”, Tarihi: 27.04.1279 / 22 Ekim 1862
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: HR.SFR. Dosya No: 3, Gömlek No: 315-7, “Hariciye Nezareti”, Tarihi: 15.9.1302 / 25 Eylül 1885; HR.SFR.3, 338-27; 338-32, 338-33, 15 Şubat 1887, 21 Şubat 1887; Fon Kodu: HR.SFR. Dosya No:1, Gömlek No:114-54, Tarihi: 24 Safer 1314 / 4 Ağustos 1896
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: MB. İ. Dosya No: 117-104, “Mabeyn-i Hümayun- İradeler”, Tarihi: 19.05.1300 / 28 Mart 1883; Fon kodu: MB.İ, Dosya No: 117-99, Tarihi: 19.05.1300 / 28 Mart 1883
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: Y.EE., Dosya No: 91-27, “Yıldız Esas Evrak”, Tarihi: 05.12.1313 / 18 Mayıs 1896; Fon Kodu: Y.EE., Dosya No: 91-38, 29.12.1290 / 18 Şubat 1874; Fon Kodu: Y.EE., Dosya No: 14-71, Tarihi: 21.4.1312 / 22 Ekim 1894; Fon Kodu: Y..EE., Dosya No: 10-35, Tarihi: 20.6.1304 / 2 Temmuz 1888; Fon Kodu: Y.EE, Dosya No: 3-59, Tarihi: 27.10.1312 / 23 Nisan 1895; Fon Kodu: Y.EE., Dosya No: 78-83, Tarihi:16.7.1296 / 28 Temmuz 1880
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: DH.MKT. Dosya No: 1390-112, “Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi”, Tarihi: 24.2.1304/ 22.11.1886.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: HR.MKT, Dosya No: 453-53, “Hariciye Nezâreti Mektûbî Kalemi Evrakı”, Tarihi: 05.04.1280 / 19 Eylül 1863
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: İ.DH. Dosya No: 1295-102091, “İrâde Dahiliye”, Tarihi: 19.5.1300 / 28 Mart 1883
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: İ.HR, Dosya No: 351-27, “İrade Hariciye” Tarihi: 26.11.1313 / 9 Mayıs 1896
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: İ.HUS. Dosya No: 46-87, “İrade Hususi”, Tarihi: 05.11.1313 / 18 Nisan 1896
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon kodu: MF.MKT. Dosya No: 80-30, “Maarif Mektubi Kalemi”, Tarihi: 17 Mart 1299 / 29 Mart 1883, 23 Mart 1299 / 4 Nisan 1883, 3 Nisan 1300 / 11 Nisan 1883, 29 Mart 1299 / 10 Nisan 1884.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: MVL, Dosya No: 873-80, “Meclis-i Vala”, Tarihi: 15 Şubat 1866, 28 Şubat 1866, 2 Mart1866
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: Y.A.RES. Dosya No: 79-41, “Yıldız Resmi Maruzat”, Tarihi: 03.12.1313, 16 Mayıs 1896
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Fon Kodu: Y.PRK.ZB., Dosya No: 9-44, “Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti”, Tarihi: 19.11.1307, 29.07.1307
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Yıldız Perakende Maârif Nezâreti Marûzâtı, Fon Kodu: Y.PRK.MF. Dosya No: 1-2720, 20.6.1300 / 28 Nisan 1883
• Bolay, S. H. (2015). Mehmet Tahir Münif Paşa, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Siyasî, İdari ve Sosyal Düşünce Temsilcileri, Ankara: Nobel Yayınları.
• Bozkurt, G. (2020). Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Budak, A. (2002). Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa. Yayımlanmış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Budak, A. (2011). Mecmûa-i Fünûn, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Budak, A. (2012), Münif Paşa, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi, (1972). Osmanlı Müellifleri II, (F. Yavuz ve İ. Özen, Haz.), İstanbul.
• Cevizci, A. (2020). Aydınlanma Felsefesi, İstanbul: Say Yayınları.
• Çetinkaya, B. A. (1999). Meşrutiyet Devri Felsefi Hayat: Akımlar, Temsilciler Telifler ve Tercümeler, İslami Araştırmalar, 12(2), 160-177.
• Demir, R. (2007). Philosophia Ottomanica, Ankara: Lotus Yayınevi.
• Doğan, İ. (1991). Tanzimat’ın İki Ucu: Münif Paşa ve Ali Suavi (sosyo-pedagojik bir karşılaştırma), İstanbul: İz Yayınları.
• Doğan, İ. (2006). Münif Mehmed Paşa (1830-1910), İslâm Ansiklopedisi (C.32, s.9-12). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Duran, R. (1986). Mehmet Tahir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi, Erdem, 2(6) 801-850.
• Ekinci, E. B. (2021). Osmanlı Hukuku, İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Engin, M. (2021). “Medhal-i İlm-i Hukûk Işığında Örf ve Kanun”, Son Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi (H. Çilingir ve H. Önal, Ed.) İstanbul: İlem Yayınları.
• Erçelik, P. (2008). Cicero’nun Doğal Hukuk Anlayışı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fénelon, F. (2019). Evvel Zamanda Âzamü’ş-Şân Olan Feylesofların İmrâr Etmiş Oldukları Ömürlerinin İcmâlidir (K. Kumaryan, Çev., B. Mermutlu, haz.) İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Furtun, A. (2014). Hukuk Felsefesi Dersleri, İstanbul: Beta yayınları.
• Gözler, K. (2008). Tabiî Hukuk ve Hukukî Pozitivizme Göre Adalet Kavramı, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, IV(15), 77-90.
• Grotius, H. (1967). Savaş ve Barış Hukuku (Seha L. Meray, Çev.), Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.
• Gür, R. (1975). Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle, İstanbul: Sebil Yayınları.
• İhsanoğlu, E. (1993). Cem‘iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye, İslâm Ansiklopedisi (C.7, s.333-334), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kant, I. (2013). Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi, (I. Kuçuradi çev.), Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. Karaçavuş A. (2006). Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri, yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karakuş, R. (2015). Felsefe Serüvenimiz, Ankara: Aktif Düşünce Yayınları.
• Koyuncu, N. (2012). Hukuk Mektebinin Doğuşu, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 16(3), 163-186.
• Köse, M. (2003). Osmanlı Son Dönem Hukukçularından Seydişehirli Mahmud Esadın Hayatı, Eserleri ve Îlmi Kişiliği, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 1(2) 207-217.
• Kranz, W. (1994). Antik Felsefe (Suad Y. Baydur, Çev.), İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Locke, J. (1998). Concerning Civil Government, Second Essay an Essay Concerning the True Original Extent and End of Civil Government (William Popple, Trans.) Pennsylvania: Pennsylvania State University.
• Locke, J. (1999). Tabiat Kanunu Üzerine Denemeler (İ. Çetin, Çev.) İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Locke, J. (2016). Yönetim Üzerine İkinci İnceleme (F. Bakırcı, Çev.), Ankara: Eksi Kitaplar.
• Mardin, Ş. (2017). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu (M. Türköne, F. Unan ve İ. Erdoğan, Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Münif Paşa (1299). Medhal-i İlm-i Hukûk, İstanbul: Mekteb-i Sanayi-i Şâhâne Matbaası.
• Münif Paşa, (1301). Telhîs-i Hikmet-i Hukûk, (Mahmud Esad Efendi, Haz.), İstanbul: Mekteb-i Sanayi-i Şâhâne Matbaası.
• Münif Paşa (1302). Hikmet-i Hukuk (Sabit Efendi, Haz.), İstanbul: Mekteb-i Sanayi-i Şâhâne Matbaası.
• Münif Paşa (2021). İlm-i Servet, (G. Doğan, Haz.) Ürgüp: Kapadokya Üniversitesi Yayınları.
• Münif Paşa, (2010). Muhâverât-ı Hikemiyye, (A. Budak, İnceleme-Metin), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Münif Paşa, (2016b). Hikmet-i Hukûk (G. Doğan, Haz.), Konya: Çizgi Kitabevi.
• Münif Paşa, (2016a). Târîh-i Hükemâ-i Yûnân, (Y. Kaplan, Haz.) Konya: Çizgi Kitabevi.
• Nâzım, M. (2012). Mekteb-i Hukuk Günlerim, (A. Â. Yörük, Haz.,) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Niyazi Berkes (1978). Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu-Batı yayınları.
• Özberk, F. (2005). Bilim Dergiciliğinin Ülkemizdeki Öncüsü: Münif Paşa”, Bilim ve Ütopya Dergisi, 136(128), 53-58.
• Özgül, M. K. (2014). XIX. Asrın Benzersiz Bir Politekniği Münif Paşa, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2019). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Taşer, S. (2014). Osmanlı Devleti’nin Taşra Hukuk Mektepleri, Konya: Çizgi Kitabevi.
• Torun, Y. (2005). Grotius’un Hukuk ve Siyaset Felsefesi, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Tüccar, N. (2014). Doğal Yasa Geleneği ve John Finnis, Ankara: Otorite Yayınları.
• Uçman, A. (2003). Mecmua-i Fünun, İslâm Ansiklopedisi (C.28, s. 270-271), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ülgen, H. Z. (2019). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yaman, A. ve Karakuş, B. (2021). Osmanlının Son Döneminde Bir Hukuk Mecrası: Ravza-i Hukuk, İstanbul Hukuk Mecmuası, 79(3), 1001-1027.
• Yılmaz, Y. (2018). Son dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi, İstanbul: Bir Yayınları.
• Yörük, A. Â. (2008). Mekteb-i Hukuk’un Kuruluş ve Faaliyetleri (1878-1900), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.