İRAN’DA FETH ALİ ŞAH DÖNEMİ (1797-1834) ASKERİ REFORMLARI VE SONUÇLARI

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 2, 1104 - 1129, 20.12.2022

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.2.11

Öz

Safevilerden itibaren ordusunu kuvvetli bir hale getirip doğuda hâkim güç olmak için gayret sarf eden İran, bölgede kurduğu farklı hanedanlıkların iktidarında çeşitli askeri modernizasyon süreçleri geçirdi. Ancak Kaçar Hanedanlığı İran’da iktidara gelene kadar bu süreçler, planlı ve kapsamlı süreçler olmadı. Feth Ali Şah’ın tahta çıkışıyla beraber Kaçarlar, dönemin paradigma ordularından alacakları olduğu kanaatine vardı ve bölgede siyasi olarak var olmak için askeri reform sürecini başlatmayı gerekli gördü. Bu anlamda ilk süreç, 1807 yılında Fransızların başkent Tahran’a gelişiyle başladı. General Gardane başkanlığında İran’a gelen askeri heyet, düzenli bir orduya sahip olmayan bu ülkenin ordusunda ilk kapsamlı askeri reform sürecini başlattı. Yaklaşık iki yıl İran’da kaldıktan sonra siyasi anlaşmazlıklar dolayısıyla 1809 yılında İran’dan ayrılan Fransızların ardından aynı yıl İran’a gelen İngiliz askeri ve diplomatik heyeti, ikinci kapsamlı askeri reform sürecinin İran’da uygulanmasına vesile oldu. İngilizler de Fransızlar gibi İran ordusuna silah, cephane tedarik etti ve askerlerin düzenli bir ordu gibi hareket etmesi için onlara ciddi eğitimler verdi. İran, askeri reform süreci devam ettiği sırada yaşanan Rus savaşında sahada ciddi başarılar elde edemese de doğuda yüzyıllardır savaştığı Osmanlı Devleti’yle girdiği savaşta reform sürecinin yarattığı avantajlardan istifade etti. Bu çalışma, Feth Ali Şah döneminde İran’da başlayan kapsamlı reform hareketlerinin ne şekilde gerçekleştiği ve pratiği üzerine yapılan değerlendirmeyi içermektedir.

Anahtar Kelimeler

askeri reform, kaçar hanedanlığı, ingiltere, fransa, iran

MILITARY REFORMS IN IRAN DURING THE ERA OF FETH ALİ SHAH (1797-1834) AND THE RESULTS

Öz

Iran, who had been struggling for strengthening her army and becoming the hegemon power in the East since Safavids, experienced various military modernization processes during the rule of different dynasties that she established over the region. However, these processes were not planned and comprehensive until Qajar (Kaçar) Dynasty came to the reign. Together with the enthronement of Feth Ali Shah, Qajars reached the conclusion that they had something to claim from the paradigm armies of the period and considered it necessary to initiate the military reform process in order to have a political presence in the region. In this sense, the first process started with coming of the French to the capital Tehran in 1807. A military delegation that came to Iran under the leadership of General Gardane initiated the first comprehensive military reform process in the army of the country, which did not have any regular army. Following the French, who left Iran in 1809 because of political disagreements after having stayed in Iran nearly two years, the British military and diplomatic delegation that came to Iran within the same year conduced to the second comprehensive military reform process to be implemented in Iran. Just like the French, the British supplied weapons and ammunition for the Iranian army and provided serious training for the soldiers to act as a regular army. Although Iran could not achieve serious success in the field in the Russian war which took place during the military reform process, she benefited from the advantages created by the reform process in the war with the Ottoman Empire, with whom she had fought for centuries in the East. This study includes the assessment of how the comprehensive reform movements, which were initiated in Iran during the reign of Feth Ali Shah, were implemented and how their practice was.

Anahtar Kelimeler

military reform, Qajar dynasty, britain, england, france, ıran

Kaynakça

• Al-Bustani, M. J. H. (1979). Bağdad’daki Kölemen Hakimiyeti’nin Tesisi ve Kaldırılması ile Ali Rıza Paşa’nın Valiliği (1749-1842). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Aslani, İ ve Azarniyuş, Z. (1396). Abbas Mirza ve Islah-ı Erteş Hemzeman ba Cengha-yı İran ve Rus, Tarih-i Pejohi, 70, 7-32.
• Atkin, M. (1980). Russia and Iran 1780-1828. Minnesota: University of Minnesota Press.
• Azap, E. Y. (2021). 1820-1823 Osmanlı-İran Savaşı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Basri, V. (1391). Mokayesi-i Miyan-ı Niru-yi Nizami-i Dovlet-i Osmani ve Safevi, Neşriye-i Tarih-i Nov, 4, 95-122.
• Cronin, S. (2012). Desertes, Converts, Cossacks and Revolutionaries: Russians in Iranian Military Service 1800-1920, Middle Eastern Studies, 48:2, 147-182.
• Driault, E. (2013). Napoleon’un Şark Siyaseti: Selim-i Salis, Napoleon, Sebastiani ve Gardane. Köprülüzade M. Fuad (Çev.). Ankara: TTK
• Dunbuli, A. B. (1383). Measir-i Sultaniye: Tarih-i Cengha-yı Evvel-i İran ve Rus be Zamime Tarih-i Cengha-yı Dovre-i Dovvom ez Tarih-i Zolkarneyn. Tahran: Ruzname-i İran.
• Erdekani, H. M. (1370). Tarih-i Moessesat-ı Temeddon-ı Cedid der İran Cild-i Evvel. Tahran: Danişgah-ı Tahran.
• Farrokh, K. (2011). Iran at War: 1500-1988. Oxford / New York: Osprey Publishing.
• Fer, İ. ve Heyli, R. (1399). Berresi ve Tahlil-i Taktikha-yı Nizami-i Asr-ı Safevi Şah İsmail ta Şah Abbas-ı Evvel (957-1038 k.), Neşriye-i Motalaa-i Tarih-i Ceng, 13, 75-99.
• Firuzcai, A. ve Heydari, S. (1391). Sazman-ı Nizami-i Safevi ez Agaz ta Payan-ı Dovre-i Şah İsmail-i Kebir, Neşriye-i Pejoheş-i Tarih, 7, 69-97.
• Fraser, J. B. (1825). Narrative of a Journey into Khorasan in the Years 1821 and 1822. London: Longman.
• Gardane, A. (1362). Memuriyet-i Jeneral Gardan der İran. Tahran: İntişarat-ı Nigah
• Golamrezai, A. (1393). Evza-yı Nizami-i İran der Dovre-i Nadir Şah. Tahran: Enteşarat-ı Danişgah-i Fermandehi ve Setad-ı Erteş-i Comhori-i İslami-i İran.
• Heydarimehr, M. ve Sohrabzade, S. (1397). Berresi-i Islahat-ı Nizami der İran Asr-ı Kacar Piş ez Meşrute ve Asibha-yı An, Neşriye-i Tarih-i Rivayi, 8, 131-159.
• Hoseyni, H. ve İlm, M. R. (1397). Berresi-i Mevani-i Şeklgiri-i Erteş-i Modern der Nime-i Nohost-ı Hokumet-i Kacar, Neşriye-i Motalaat-ı Tarih-i Ceng, 4, 115-142.
• İvanov, M. S. (2021). İran Tarihi: En Eski Çağlardan Yirminci Yüzyıla. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kalantari, Y. (1976). Feth Ali Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1797-1834). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Son Çağ Tarihi Kürsüsü.
• Karadeniz, Y. ve Sadri, M. (2014). Kaçar İdaresi Döneminde İran’da Askeri Alanda Yapılan Islahat Teşebbüsleri ve Sonuçları. M. A. Beyhan (Ed.) Nizam-ı Cedid’in Başlangıcının 220. Yılı Münasebetiyle Tarih Boyunca Yenileşme Hareketleri Sempozyumu (126-150). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2006). İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış Yayınları.
• Keçeci, S. (2016). The Grand Strategy of the Russian Empire in the Caucasus against Its Southern Rivals (1821-1833). Yayımlanmamış Doktora Tezi, London: The London School of Economics and Political Science.
• Mehdevi, A.H. (1355). Tarih-i Revabıt-ı Harici-i İran ez İbtida-yı Dovran-ı Safeviye ta Payan-ı Ceng-i Dovvom-ı Cehani 1500-1945. Tahran: İntişarat-ı Emir-i Kebir.
• Necmi, N. (1374). Abbas Mirza. Tahran: Maharet.
• Nefisi, S. (1383). Tarih-i İctimai-i Siyasi-i İran der Dovre-i Moasır. Tahran: Ahura.
• Pakrevan, E. (1376). Abbas Mirza. Tahran: Çeşme.
• Sepehr, M. T. (1377). Nasıhü’t-Tevarih: Tarih-i Kacariye ez Agaz ta Payan-ı Saltanat-ı Feth Ali Şah Cild-i Evvel. Tahran: Esatir.
• Şabani, R. (1385). Erteş-i İran der Dovre-i Zendiye, Neşriye-i Pejoheşname-i Tarih, 2, 61-86.
• Türker, Ö. (2020). Güney Kafkasya’da Rusya-İran Nüfuz Mücadelesi (1779-1813). Ankara: TTK.
• Yetiş, İ. (2017). Kaçar Hanedanlığı Döneminde İran Ordusu, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 41, 35-68.
• Zergerinejad, G. (1386), Abbas Mirza: Nohostin Mimar-ı Bina-yı Nizam-ı Cedid der İran-ı Moasır, Mecelle-i Danişkede-i Ulum-ı İnsani, 182, 79-111.
• Zergerinejad, G. (1398). Endişe ve Siyaset der İran-ı Kacar Cild-i Evvel. Tahran: Nigaristan-ı Endişe.