Letters From Ármin Vámbéry to Jadidist Intellectual Muhammed Fatih Kerimî

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 1, 789 - 819, 25.06.2024

Emre Özsoy

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.1.31

Öz

Ármin Vámbéry was closely following the modernism movements that emerged among the Russian Turks between the nineteenth century and the first quarter of the twentieth century. According to him, the efforts of especially the intellectuals of the Idil-Ural region to act in line with the requirements of modern times and the activities they put forward in this direction were important developments for a society that the West despised as Asians. Because the representatives of these modernism activities, defined today as Jadidism, not only demonstrated a cultural revival, but also defended their rights against the Tsarist administration in the social and political arena. These developments were met with interest by the famous Hungarian orientalist Vámbéry; he not only produced works about modernization movements, but also played an important role in introducing Russian Turks to the Western world. He wrote articles in this direction in The Times Newspaper, and communicated directly with the leading intellectuals of the period such as İsmail Bey Gaspiralı, Rızaeddin Fahreddin and Fatih Kerimî; he closely followed the works and periodicals published by them. He was especially in contact with Muhammed Fatih Kerimî until the end of his life. The friendship that started between the two in Istanbul brought about an intellectual interaction.
In this study, the letters sent by Vámbéry to Fatih Kerimî, currently in the National Archives of the Republic of Tatarstan, will be discussed. In this context, Vámbéry's interest in the Tatar modernism movement will be briefly emphasized, his evaluations about the Volga-Ural Turks will be included, and finally, the letters will be translated into Latin letters.

Anahtar Kelimeler

Ármin Vámbéry, Fatih Kerimî, Idil-Ural Turks, Russian Turks, Jadidism.

Proje Numarası

YOK

ÁRMİN VÁMBÉRY’DEN CEDİTÇİ AYDIN MUHAMMED FATİH KERİMÎ’YE MEKTUPLAR

Öz

Ármin Vámbéry, on dokuzuncu yüzyıl ve yirminci yüzyılın ilk çeyreği arasında Rusya Türkleri arasında ortaya çıkan yenileşme hareketlerini yakından takip eden isimlerdendir. Ona göre özellikle İdil-Ural bölgesi aydınlarının, modern zamanın gereklilikleri doğrultusunda hareket etme gayretleri ve bu yönde ortaya koydukları faaliyetler, Batı’nın, Asyalı şeklinde küçümsediği bir toplum adına önemli gelişmelerdi. Zira, günümüzde Ceditçilik olarak tanımlanan bu yenileşme faaliyetlerinin temsilcileri, sadece kültürel bir canlanma ortaya koymadılar, sosyal ve siyasi alanda da Çarlık idaresi karşısında haklarını savundular. Bu gelişmeler ünlü Macar müsteşrik Vámbéry tarafından ilgiyle karşılandı; kendisi yenileşme hareketleri hakkında eserler ortaya koymakla kalmadı, Rusya Türklerinin Batı dünyasında tanıtılmasında da önemli bir rol üstlendi The Times gazetesinde bu yönde yazılar kaleme aldı, İsmail Bey Gaspıralı, Rızaeddin Fahreddin ve Fatih Kerimî gibi dönemin önde gelen aydınlarıyla doğrudan iletişim kurdu; onlar tarafından yayınlanan eserler ve süreli yayınları yakından takip etti. Özellikle Muhammed Fatih Kerimî ile hayatının sonuna kadar iletişim halinde bulundu. İkili arasında İstanbul’da başlayan dostluk fikri anlamda bir etkileşimi de beraberinde getirdi.
Bu çalışmada, Vámbéry tarafından Muhammed Fatih Kerimî’ye gönderilen, hâlihazırda Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi’nde bulunan mektuplar ele alınacaktır. Bu çerçevede Vámbéry’nin Tatar yenileşme hareketine yönelik ilgisi üzerinde kısaca durularak, İdil-Ural Türkleri hakkındaki değerlendirmelerine yer verilecek ve son olarak mektupların Latin harflerine aktarımı yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ármin Vámbéry, Fatih Kerimî, İdil-Ural Türkleri, Rusya Türkleri, Ceditçilik Hareketi

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Akçuraoğlu, Y. (2009). Türk Yılı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ármin Vámbéry The Life and Adventures. (1914). New York: Frederick A. Stokes Company.
• Çolak, M. (2019). Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” un İzleri Orijinal Fotoğraflarla Birlikte. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 45(13), 13-27. Doi: 10.21563/sutad.636079
• Dobrovits, M. (2017). Uzun XIX. Yüzyılda Vámbéry Hadisesi. Ölümünün 100. Yılında Ármin Vámbéry Anma Toplantısı Bildirileri (6-7 Eylül 2013, Ankara) içinde (s. 27-30). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Duran, A. (2020). Macar Türkolojisinin Türklük Fikrine Katkısı (1870-1945). Ankara: Gazi Kitabevi.
• F, K. (1913). Vámbéry Hatırası. Vakit, 1288, 2.
• Ferenc, C. (2017). Millî Bilim ve Milletlerarası Siyaset: Ármin Vámbéry. Ölümünün 100. Yılında Ármin Vámbéry Anma Toplantısı Bildirileri (6-7 Eylül 2013, Ankara) içinde (s. 51-56). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ferenc, C. (2002). Defender of Tree Empires: Ármin Vámbéry and the Eastern Question. G. Ittzés, A. Kiséry (Ed.). Mives Semmisegek Elaborate trifles (Tanulmanyok Ruttkay Kalman 80. Születesnapjara Studies for Kalman G. Ruttkay on his 80th Birthday içinde (s. 454-475). Piliscsaba: Pázmány Péter Katolikus Egyetem.
• Hazai, G. ve Fodor, P., (2014). Árminius Vámbéry (1832–1913). Archıvum Ottomanicum, 31, 7-10.
• Kelecsenyi, A. ve Kovacs, N. E. (2020). Ármin Vámbéry: A Hungarian Scholar of the Turkic World Foreign. Affairs and Trade of Hungary and the Representation Office of the Turkic Council.
• Kovacs, N. E. (2016). Hungarian Turkophils in 19th Century Istanbul and Their Bequests in the Library of the Hungarian Academy of Sciences. F. M. Emecen, A. Akyıldız, E. S. Gürkan (Ed.). Osmanlı İstanbulu IV içinde (s. 453-472). İstanbul.
• Landau, Jacob M. (2014). Ármin Vámbéry: Traveller, Scholar, Politician. Middle Eastern Stitdies, 50(6), 857-869.
• Lazzerini, E. J. (1973). Ismail Bey Gasprinskii and Müslim Modernizm in Russia 1876-1914. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Washington University, Michigan.
• Macar Türkologlar: Küçük Biyografik Ansiklopedi. (2022). Ankara: Türksoy.
• Memiş, G. (2022). Gaspıralı İsmail Bey’in Fikir Dünyasında Ármin Vámbéry’nin Yeri. Türk Dünyası Araştırmaları, 132 (261), 267-298. Doi: 10.55773/tda.1177745
• Muaallim Vámbéry Hazretlerinin “Kazan Muhbiri”ne Yazgan Mektubu. (1906). Kazan Muhbiri, 116, 2.
• Özsoy, E. (2020). Ceditçi Aydın Muhammed Fatih Kerimî’nin Fikir Dünyasının Oluşumu. Anasay, 13, 1-15. Doi: 10.33404/anasay.763630
• Profesör Vámbéry ve Rusya Müslümanları. (1907). Vakit, 119, 1.
• Remiev, İ. (1926). Vakıtlı Tatar Matbuatı (1905-1925). Kazan: Gejur Matbaası.
• Stoddard, T. L. (1917). Pan-Turanism. The American Political Science Review, 11(1), 12-23.
• Tataristan Cumhuriyeti Millî Arşivi: F 1370, op. 1, d. 18, l. 1-17.; F 1370, op.1, d.16a, l.1-21.; F 1370, op.1, d.24, l.1.
• Türkolojinin Öncüsü Ármin Vámbéry ile Sohbetler. (2014). İ. T. Saral, F. Sezer, S. Hadnagy, (Yay. haz.). Ankara: Türk-Macar Dostluk Derneği.
• Vámbéry, Á. (2021). Doğu Ülkelerinde Batı Kültürü. (A. F. Doğan, Çev.). İstanbul: Yedisu.
• Vámbéry, Á. (1905). The Awakening of The Tartars. The Nineteenth Century and After (XIX-XX), 336, 217 227.
• Vámbéry, Á. (1895). Russia and England. The Nort American Review, 462, 561-569.
• Vámbéry, Á. (1893). England in the Orient. The Nort American Review, 436, 359-364.
• Vámbéry, G. (1912). Kulturnoe Dvijenie Sredi Russkih Tatar. Lektsii Ob İslam. I. Golgtsger (Yay. haz.) içinde (s. 276-302). Brokgayz-Efron.
• Vásáry, İ. (2017). Bilim Adamı Ármin Vámbéry. (A. Duran, Çev.). Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(1), 112-123.
• Zeki, A. (1913). Vámbéry. Mektep, 10, 246-250.