IN THE CONTEXT OF LANGUAGE DIVERSITY, REREADING THE TRANSFORMATION FROM SMYRNA TO IZMIR

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 1, 328 - 353, 25.06.2024

Yasemin Özcan Gönülal

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.1.14

Öz

Izmir (Smyrna) was among the Eastern Mediterranean’s multicultural and multilingual cities from the 17th century to the beginning of the 20th century. The metaphorical statement of ‘transformation from Smyrna to Izmir’ points out the multicultural and multilingual life during the transformation of Smyrna, a Mediterranean city in the Ottoman Empire, to Izmir as a Turkish city. Few cities within the Ottoman Empire had the vast historical and cultural heritage that this city had, permeating the very texture of the city, and fostered by this multicultural environment. These origins had an impact on Izmir’s evolution as a modern Turkish city after 1922. However, there is limited research on the languages representing this heritage and their infuluence on the Izmir dialect. The identification of exchanges and borrowings between languages will not only contribute to understanding of Izmir, but it will also provide significant contributions to the fields of dialectology and lexicology. In this study, the focus is on the historical and cultural context that created this linguistic heritage; subsequently, it will be evaluated the relationships between the languages spoken in Izmir from the past to the present. Therefore, drawing attention to the relationship between the aforementioned languages and Turkish from a historical perspective will reveal the contributions of these languages to the dialect of Izmir. By highlighting the languages of people migrated to Izmir especially from the Balkans and the Caucasus from the mid-19th century, it is ultimately intended to provide a pioneering study regarding the language atlas of Izmir.

Anahtar Kelimeler

Language atlas of İzmir, Turkish, Izmir dialect, Mediterannean language heritage, loanwords

SMYRNA’DAN İZMİR’E DÖNÜŞÜMÜ DİL ÇEŞİTLİLİĞİ BAĞLAMINDA YENİDEN OKUMAK

Öz

İzmir (Smyrna), Doğu Akdeniz’in yaklaşık XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başına kadar çok kültürlü ve çok dilli şehirlerinden biri olmuştur. Bu bağlamda ‘Smyrna’dan İzmir’e dönüşüm’ ifadesi ile metaforik olarak Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde bir Akdeniz kenti olan Smyrna’nın bir Türk şehri olarak İzmir’e dönüşmesi kastedilmektedir. Bu çok kültürlü ortamın yarattığı ve şehrin dokusuna sinen muazzam tarihî ve kültürel miras, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde çok az şehirde görebildiğimiz türdendir. 1922’den sonra İzmir’in modern bir Türk şehri olarak inşasında da bu kökler şüphesiz etkili olmuştur. Ancak kültürel mirasın taşıyıcısı olan dillerin birbirleriyle ilişkisine dair literatürdeki bilgiler oldukça sınırlıdır. Diller arasındaki alışveriş ve birbirleri arasındaki ödünçlemelerin tespiti bir kenti ‘anlama’nın yanı sıra; ağız bilimi (diyalektoloji) ve sözlük bilimi (leksikoloji) çalışmalarına da önemli katkılar sağlayacaktır. Bu incelemede öncelikli olarak bu dilsel mirası (language heritage) yaratan tarihsel ve kültürel doku ele alınacak; ardından, İzmir’de geçmişten günümüze konuşulduğu tespit edilen diller arasındaki ilişki değerlendirilecektir. Böylece söz konusu dillerle Türkçe arasındaki ilişkiye tarihsel bir perspektiften dikkat çekmek ve bu dillerden bazılarının İzmir diyalektine katkılarını ortaya koymak amaçlanmaktadır. Aynı zamanda, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren özellikle Balkanlar ve Kafkasya’dan göç yoluyla şehre gelenlerin dilleri de işaret edilerek henüz ortaya konmayan İzmir’in dil atlası için öncül bir çalışma sunmak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İzmir dil atlası, Türkçe, İzmir Ağzı, Akdeniz dilleri mirası, Alıntı Sözcükler

Kaynakça

• Achladi, E. (2009). Savaştan Yunan İdaresine: Kozmopolit Smyrna’nın Sonu. Derleyen: M.-C. Smyrnelis İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (s. 217-218). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aksoy, E. (2015). Başlangıcından Günümüze Türkiye’deki Fransız Okulları. Synergies, Turquie, 8, 29-46.
• Alakom, R. (2014). İstanbul ve İzmir’de İsveç İzleri (1730-1930). İstanbul: Avesta Yayıncılık.
• Arslan, H. (2016). Geçmişten Günümüze İzmir Yahudileri: Yerleşme, Kurumsallaşma Süreci ve Mevcut Durum. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, (Yahudilik Özel Sayısı), 5(2), 197-224.
• Aytaçlar, N. (2017). Unutulmuş Bir Sos: Garum. Ed. Espagne M., Demir, G., Verger, S., Aydemir P. Geçmişten Günümüze İzmir Beşerî ve Kültürel Etkileşimler Uluslararası Sempozyum Bildirileri 4-7 Kasım 2015 İzmir içinde (s. 19-23). İzmir: Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Balta, E. (2012). Gerçi Rum İsek De Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz Karamanlılar ve Karamanlıca Edebiyat Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Baltazzi, A. Galdies G. ve Poulimenos G. (2012). A Lexicon Of Smyrneika (İzmir Rumcası Sözlüğü). İzmir Ticaret Odası Kültür Sanat Vakfı Yayınları.
• Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü, Türkiye Nüfusu 20 İlk Teşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. Ankara: Ulus Yayınevi.
• Baykara, T. (1974). İzmir Şehri Tarihi. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Beyru, R. (2011). 19. Yüzyılda İzmir Kenti. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Bora, S. (2021). Birinci Juderia İzmir’in Eski Yahudi Mahallesi. İstanbul: Gözlem Yayıncılık.
• Bora, S. (2016). İzmir’de Yahudi Kültürel Mirası: İbranice Yazıtlar, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 2(1), 15-36.
• Calvet, L.-J. (2010). Akdeniz Dillerimizin Denizi. İstanbul: Monografi Yayınları.
• Câvid, İ. (2010). Aydın Vilayeti Salnamesi (R. 1307 / H. 1308). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Cuinet, V. (1894). Turquie d’Asie. Cilt 3. Paris: Ernest Leroux.
• Cyrstal, D. (2010). Dillerin Katli. (G. Cansız, Çev.). İstanbul: Profil Yayıncılık.
• Çelebi, M. (2007). 19. Yüzyılda İzmir’de İtalyan Cemaati. Tarih İncelemeleri Dergisi, 22(1), 19-51.
• Dankoff, R (1995). Armenian Loanwords in Turkish. Wiesbade: Harrassowitz.
• Derin, Z. (2020). İzmir-Yeşilova Höyüğü. İzmir Araştırmaları Dergisi, 12, 1-10.
• Doğer, E. (2020). İzmir’in Smyrna’sı Paleolitik Çağdan Türk Fethine Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Eberhard, David M., Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (2023). Ethnologue: Languages Of The World. Twenty-sixth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1995). Türkçedeki Ermenice Alıntılar Üzerine. Türk Dili, 2(524), 859-904.
• Fischer, S. R. (2010). Dilin Tarihi (Çev. Muhtesim Güvenç). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Georgelin, H. (2018). Geç Dönem Osmanlı Smyrnası’nda Ermenilerin Toplumlararası İlişkileri. R.-G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 195-209). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Georgelin, H. (2008). Smyrna’nın Sonu İzmir’de Kozmopolitizmden Milliyetçiliğe. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
• Goffman, D. (2000). İzmir ve Levanten Dünya. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Hewsen, R. H. (2018). Ege’deki Ermeniler: Smyrna. R.-G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 49-64). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Hovannisian, R. (2018). Ermeni İzmir. R.-G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 9-18). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Kahane, H. ve Tietze, A. (1988). The Lingua Franca İn The Levant. İstanbul: ABC Kitabevi.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin Alıntılar Sözlüğü. İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kechriotis, V. (2009). Yunan Smyrna’sı: Cemaatlerden Tarihi Pantheon’una. M.-C. Smyrnelis (Yay. haz.). İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (s. 73-89). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kharatian, A. (2018). Ortaçağ’dan Tanzimat Dönemi’ne Kadar İzmir Ve Ege Bölgesindeki Ermeniler. R.-G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 65-92). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Kurat, A. N. (1943). XII. Karl’ın Türkiye’de Kaldığı Zamana Ait Metinler ve Vesikalar. İstanbul: Rıza Koşkun Matbaası.
• Kütükoğlu, M. (2000). İzmir Tarihinden Kesitler. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Merguerian, B. (2018). İzmir’de Misyonerlerin Ermenice Yayıncılık Faaliyetleri. R.-G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 141-168). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Mildanoğlu, Z. (2017). İzmir Ermenileri Ege Kıyılarının Yitip Gitmiş Sakinleri. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Minnassian, A. T. (2009). Ermeniler: Küçük Bir Cemaatin Dinamizmi. M.-C. Smyrnelis (Yay. haz.). İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde, (s. 91-106). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nahum, H. (2009). Bir Fotoğrafa Bakarken: 1900 Yılında Smyrna’da Bir Yahudi Ailesi. M.-C. Smyrnelis (Yay. haz.). İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde, (s. 107-122). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Neumann, C. ve Tamdoğan, I. (2009). Bilinmeyen Bir Cemaatin Portresi: Müslümanlar Fikret Yılmaz’la Söyleşi. M.-C. Smyrnelis (Yay. haz.). İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (s. 61-71). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nişanyan, S. (t.y.). Sefarad. Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Erişim tarihi: 23.01.2024, https://www.nisanyansozluk.com/kelime/sefarad
• Oxford University (1885-1900). Oxford Dictionary Of National Biography. London.
• Özeçoğlu, H. (2009). Modernleşme Sürecinde İzmir’de Müslim ve Gayrimüslimlerin Eğitimine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım (1856-1908). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Özeçoğlu, H. (2008). Modernleşme Sürecinde İzmir’de İtalyanların Eğitimi. ÇTTAD, 7(16-17), 3-18.
• Özgün, C. ve Doğan, Ç. (2018). Anadolu’ya Boşnak Göçleri ve İzmir Halilbeyli Köyü, Uluslararası İzmir Göç ve Mübadele Sempozyumu Bildiri Kitabı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Pınar, İ. (2001). Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir, Yabancıların Gözüyle Osmanlı Dönemi’nde İzmir, 1608-1918. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Pınar, İ. (2013). Osmanlı Dönemi’nde İzmir’de Bir Cemaat İzmir’de Alman İzleri. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Polat, S. (1994). 1927 Nüfus Sayımı ve İzmir. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(4), 63-75.
• Rolleston, G. (2010). İzmir 1856. F. Yılmaz (Yay. haz.). (U. Kocabaşoğlu, Çev.). İzmir: İzmir Ticaret Odası Yayınları.
• Serçe, E. (2018). İzmir’de Göçlerle Değişen Yerleşim Düzeni ve Yaşam. Uluslararası İzmir Göç ve Mübadele Sempozyumu Bildiri Kitabı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Sevinçli, E. (2019). İzmir Basın Tarihi Gazeteler, Dergiler. İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Smyrnelis, M. C. (2009). Dekorun Arka Yüzü. M.-C. Smyrnelis (Yay. haz.). İzmir 1890-1930 Unutulmuş Bir Kent Mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (s. 197-207). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Svenska Akademiens Ordbok (1979). Smyrna. Erişim tarihi: 23.01.2024 https://www.saob.se/artikel/?seek=smyrna&pz=2
• Şarhon, K. G. (2015). Judeo-Espanyol / Ladino: Türkiye Yahudilerinin Dili. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi (C. 7, s. 122-125). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Şirin, H. (2017). İzmir Musevilerinin Ağızları ve Smirneika’dan Türkçeye Katkılar. M. Espagne, G. Demir, S. Verger ve P. Aydemir (Ed.). Geçmişten Günümüze İzmir Beşerî ve Kültürel Etkileşimler Uluslararası Sempozyum Bildirileri (4-7 Kasım 2015) içinde (s. 387-392). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2024). Derleme Sözlüğü. Erişim tarihi: 24.01.2024 https://sozluk.gov.tr/
• Umar, B. (1999). İzmir 1950. İstanbul: Boyut Yayınları.
• Vaux, B. (2018). İzmir’in Ermeni Lehçesi. R. G. Hovanissian (Ed.). Tarihi Kentler ve Ermeniler İzmir içinde (s. 123-140). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Yentürk, N. (2022). Ayaküstü İzmir Sokak ve Fırın Lezzetleri. Oğlak.
• Yılmaz, F. (2012). İzmirli Hollandalılar ve İzmir-Hollanda Ticari İlişkileri. İzmir: İzmir Ticaret Odası Yayınları.
• Yılmaz, F. (2007). Cama Yazılan Tarih. İzmir: İzmir Ticaret Odası Yayınları.
• Yılmaz, F. ve Yetkin, S. (2003). İzmir Kartpostalları 1900. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.