TATAR TÜRKÇESİ DİLBİLGİSİ KAYNAKLARINDA DERECE-USUL KATEGORİSİ

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 1, 18 - 61, 25.06.2024

Gamze Çimen

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.1.2

Öz

Türk dilinde ve bunların içinde Tatar Türkçesinde fiillerin kılınış-görünüş özelliklerinin sınırları henüz tam olarak belirlenememiştir. Genel dilbilimde fiillerin kılınış-görünüş özellikleri Tatar Türkçesi dilbilgisi kaynaklarında, Rus dilindeki vid terimiyle adlandırılan kavramla karşılaştırılarak yapısal yönden oluşturulma biçimleri ve işlevleri bakımından sözlüksel-dilbilgisel kategoride incelenen derece-usul kategorisi adı altında ele alınan yapılar üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. Tatar Türkçesi dilbilgisi kaynaklarına göre derece-usul kategorisini oluşturmanın ekleme yöntemi, çözümleme yöntemi, tekrar yöntemi ve -(I)rg(A) biçimbirimli fiile totın-, kéréş- ve mataş fiillerinin birleşmesi yöntemi olmak üzere dört yöntemi vardır. Ekleme yöntemi fiile belirli biçimbirimler getirilmesi yoluyla kurulur. En yaygın kullanılan çözümleme yöntemiyle kendi anlamını tamamen ya da kısmen kaybedip yardımcı fiil rolünde gelip ana fiille -A /-y ya da -(I)p zarf fiil biçimbirimi aracılığıyla birleşen fiilin kullanılmasıyla oluşan birleşik fiiller oluşturur. Bu yöntemlerle oluşturulan yapılar bağlam bağlantılı olarak fiilin adlandırdığı hareketin başlama, yönelme, devamlılık, teklanma, anilik, kısmen gerçekleşme ya da tamamlanma ve sonucu gibi gerçekleşme özelliğiyle ilgili çeşitli ilave anlamlar bildirirler. Fiilin adlandırdığı harekette temel olarak bir değişikliğe yol açmayıp onun gerçekleşme derecesi ve usulüyle ilgili birtakım nüanslar bildiren böyle yapılar, kurulumlarında sözlüksel ve dilbigisel unsurlar bulunduğundan sözlüksel-dilbilgisel kategori esasında değerlendirilir.
Bu çalışma Tatar Türkçesi dilbilgisi kaynaklarında derece-usul kategorisi ve bu kategorinin Rusça vid ile karşılaştırılmasıyla ilgili verilerin toplanması, bu veriler esasında derece-usul kategorisini oluşturma yöntemlerinin analiz edilmesi ve çeşitli yöntemlerle oluşturulan yapıların ortaya konan çeşitli işlevlerinin bağlam bağlantılı olarak örnek cümlelerle açıklanması yöntemleriyle oluşturulmuştur. Bu sayede Tatar Türkçesindeki derece-usul kategorisinin anlaşılmasına katkı sağlamak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tatar Türkçesi, Derece-usul kategorisi, Kılınış, Görünüş, Vid

Teşekkür

Teşekkür ederim

“DERECE-USUL” CATEGORY IN TATAR TURKISH GRAMMAR SOURCES

Öz

The boundaries of the manner of action and aspect in the Turkish language and in Tatar Turkish have not yet been fully determined. In general linguistics, the manner of action and aspect characteristics of verbs have been tried to be explained in Tatar Turkish grammar sources, by comparing them with the concept of vid in the Russian language, through the structures discussed under the name of derece-usul category, which is examined in the lexical-grammatical category in terms of their structural formation and functions. According to Tatar Turkish grammatical sources, there are four methods of creating the derece-usul category: the morphological method, the analytical method, the repetition of various verbs, and the combination of the verbs totın-, kéréş- and mataş into the verb with the -(I)rg(A) morpheme. The morrphological method is established by adding certain morphemes to the verb. With the most commonly used analytical method, compound verbs are formed by using the verb that completely or partially loses its meaning and acts as an auxiliary verb and joins the main verb with the adverb morpheme -A / -y or -(I)p. The structures created by these methods, depending on the context, convey various additional meanings related to the realization feature of the action named by the verb, such as initiation, direction, continuity, singularity, suddenness, partial realization or completion and result. Such structures, which do not cause a fundamental change in the movement named by the verb but indicate some nuances regarding the degree and method of its realization, are evaluated on the basis of the lexical-grammatical category, since there are lexical and grammatical elements in their construction.
This study was created by collecting data about the derece-usul category in Tatar Turkish grammar sources and comparing this category with the Russian vid, analyzing the methods of creating the derece-usul category on the basis of these data, and explaining the various functions of the structures created by various methods with context-related example sentences. In this way, it is aimed to contribute to the understanding of the derece-usul category in Tatar Turkish.

Anahtar Kelimeler

Tatar Turkish, Derece-usul category, Manner of action, Aspect, Vid

Kaynakça

• Ahunzyanov, E. M. (1987). Kontrastivnaya grammatika: morfologiya russkogo i tyurkskiḫ yazıkov. Kazan: izdatel’stvo kazanskogo universiteta.
• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim (II). Ankara: TDK Yayınları.
• Alparov, G. (2008). Saylanma ḫézmetler. Kazan: Megarif.
• Bogdanovskiy, P. V. (red.). (2003). Morfologiya tatarskogo yazıka. Moskova.
• Bogoroditskiy, V. A. (1953). Vvedeniye v tatarskoye yazıkoznaniye. Kazan: Tatgosizdat.
• Bondarko, A. V. (1983). Printsipı funktsionalnoy grammatiki i voprosı aspektologii. Leningrad: Nauka.
• Burbiel, G. (2018). Tatar Grammar: A Grammar of the Contemporary Tatar Literary Language. Stockholm-Moscow: Institute for Bible Translation.
• Camaletdinov, R. R. (2004). Tatar hem rus téllerénéñ çagıştırma grammatikası. Kazan: Kazan Universitetı Neşriyatı.
• Çimen, G. (2023). Tatar Türkçesinde Dönüşlü Çatı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dilaçar, A. (1974). Türk Fiilinde 'Kılınış'la 'Görünüş' ve Dilbilgisi Kitaplarımız. TDAY-Belleten. 159-171.
• Dmitriyev, N. K. (1948). Grammmatika başkirskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo akademii nauk SSSR.
• Ganiyev, F. A. (1963). Vidovaya harakteristika glagolov tatarskogo yazıka. Kazan: Tatarskoye knijnoye izdatel’stvo.
• Ganiyev, F. A. (1969). Vido-vremennaya sistema v tyurkskiḫ yazıkaḫ. Problema obşçnosti altayskiḫ yazıkov. Leningrad.
• Ganiyev, F. A. (2015). Problemı tatarskogo yazıkoznaniye. Kazan: Tatarskoye knijnoye izdatel’stvo.
• Gilmulloviç, M. F. (2003). Glagolı tatarskogo yazıka i ih leksikografirovaniye. Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeniy kandidata filologiçeskih nauk (Nauçnıy rukovoditel’: F. A. Ganiyev), Kazan.
• Güzel, S. (2023). Tatarcada {-p al-} Art Fiili: Kılınış ve Kiplik Temelinde Bir İnceleme / {-p al-} Post-verb in Tatar: An Analytical on the Basis of Aktionsart and Modality]. Ü. Çelik Şavk, J. Garibova, D. Ergönenç, G. Yükselen Peler, M. Durmuş, E. Bozok ve Selcen Koca (Ed.). Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Süer Eker Çağdaş Türkolojinin İzinde (s. 615-634). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Hangildin V. N. (1959). Tatar télé grammatikası. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Harisov, A. İ. (1958). Sposobı vırajeniye glagol’nıh vidov v başkirskom yazıke. Voprosı grammatiki tyurkskih yazıkov. A.-A.
• Harisova, Ç. M. (2010). Tatar télé: Morfologiya. Kazan: Megarif Neşriyatı.
• Hisamova, F. M. (2015). Tatar télé morfologiyası. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• İbrahimov, G. (2003). Tatar Sarıfı. Kazan: Kazan Devlet Universitetı.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. A. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Johanson, L. (1994). “Türkeitürkische Aspektotempora”. Thieroff, R. - Balhveg, J. (Yayımlayan). Tense systems in European languages. Tübingen: Linguistische Arbeiten. 308: 247-266.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Kononov, A. N. (1960). Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazıka. Moskva-Leningrad. Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kurbangaliyev, M. ve Gazizov R. (1925). Opıt kratkoy praktiçeskoy grammatiki tatarskogo yazıka. Kazan.
• Poppe, N. (1963). Tatar manual. Bloomington: Indiana University Publications.
• Safiullina, F. S. (1998). Tatarça-rusça tél bélémé términnarı süzlégé. Kazan: Ḫetér Neşriyatı.
• Sawranbayev, N. T. (1944). Semantika i funktsii deepriçastiy v kazahskom yazıke. Alma-Ata.
• Schönig, C. (1984). Hilfsverben im Tatarischen: Untersuchungen zur Funktionsweise einiger Hilfsverbverbindungen. Wiesbaden: Franz Steiner
• Serebrennikov, B. A. (1958). Problema glagol’nogo vida v tyurkskih yazıkah. Voprosı grammatiki tyurkskih yazıkov. 12-30. Alma- Ata 12-30.b
• Şahan Güney, F. (2008). Tatar Türkçesinde Bitme ve Tamamlanma Bildiren Birleşik Fiil Yapıları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies. VIII-I, 125-140.
• Şakirova, R. F. (red.). (1953). Tél bélémé buyınça términnar hem eytélmeler süzligi. Kazan: Tatgosizdat.
• Tagirovoy, F. İ. ve Gaffarovoy, F. F. (red.). (2016). Russko-tatarskiy tolkovıy slovar’ lingvistiçeskih terminov. Kazan: İyali.
• Tenişev E. R. (1988). Sravnitel'naya-istoriçeskaya tyurkskix yazıkov: Morfologiya. Moskva.
• TG 2016: Tatar Grammatikası (2016: II Tom). (Proyekt cit. M.Z: Zekiyev; Red. F. M. Hisamova). Kazan: İbrahimov isěměndegě těl, edebiyat hem sengat’ institutı.
• TTAS III-2017: Tatar télénéñ añlatmalı süzlégé (2017): III tom: K. Kazan: İbrahimov isěměndegě těl, edebiyat hem sengat’ institutı.
• Tumaşeva, D. (1978). Ḫezérgé tatar edebiy télé-morfologiye. Kazan: Kazan Universiteti Neşriyatı.
• Tumaşeva, D. G. (1964). Ḫezérgé tatar edebiy télé morfologiyesé. Kazan: Kazan Universiteti Neşriyatı.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde “Bakış” (“Aspectotempora”). Türkbilig, 5, 124-133.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Veliullina, Z. vd. (1972). Hezérgé tatar edebiy télé morfologiyesé. Kazan: RSFRS Megarif Ministrlıgı Kazan Devlet Pedagogiya İnstitutı.
• Yuldaşev, A. A. (1955). Kategoriya glagol’nogo vida v başkirskom yazıke. Voprosı grammatiçeskogo stroya. 362-386. Moskva.
• Zekiyev, M. Z. (1958). Ḫezérgé tatar edebiy télé-sintaksis. Kazan: Kazan Universitetı Neşriyatı.
• Zinnatullina, K. Z. (1969). Zalogi glagola v sovremennom tatarskom literaturnom yazıke. Kazan: Tatarskoye knijnoye izdatel’stvo.