THE EXAMPLE OF GÖK/GÖMGÖK IN THE CONTEXT OF “MULTIPLICITY” MEANING OF COLOR NAMES

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 1607 - 1626

Ülkü Çetinkaya Karakoyun

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.27

Öz

Literature is one of the fields where color symbolism is most effective. It is evident that the Turkish word gök, which is used to refer to the colors blue and green in dictionaries, regularly occurs in literary works in a symbolic manner akin to other color names.
However, in this article, apart from expressing the names of the colors blue and green, examples of the use of the word gök and its reinforced form gömgök as an adjective in the sense of “much, too much, excessive” like some other color names have been evaluated in divan poetry.
Upon examining the poetry samples gathered from scanning numerous divans, masnavis, and nazire miscelannies, we found that the terms gök and gömgök were employed as adjectives that described nouns.Thus, the article arranges each adjective clause under a heading. Those with the same meaning are analyzed under a single heading.
Examples involving the words gök and gömgök, which act as adjectives before different nouns and thus form adjective phrases with the nouns they define, are discussed under ten headings. These are; 1. Gök kandil / Gök kanzil / Gök zurna/ Gök ser-hoş, 2. Gök düşmen, 3. Gök zügürd, 4. Gök başlu, 5. Gök demür /Gök âhen/Gömgök demür, 6. Gömgök delü/ dîvâne, 7. Gök / Gömgök ter (der), 8. Gömgök su, 9. Gömgök âşık and 10. Gömgök gâzî.

Anahtar Kelimeler

Color symbolism, multiplicity meaning, gök, gömgök, gök başlu, çok başlu, gök demür, gök kanzil

RENK ADLARININ “ÇOKLUK” ANLAMI BAĞLAMINDA GÖK/GÖMGÖK ÖRNEĞİ

Öz

Edebiyat, renk sembolizminin en etkin olduğu alanlardan biridir. Sözlüklerde mavi ve yeşil rengin adı olarak yer alan Türkçe gök sözcüğünün de diğer renk adları gibi edebî eserlerde sembolik işleviyle sıkça yer aldığını görmek mümkündür.
Ancak bu makalede bir renk adı olan Türkçe gök sözcüğü ve onun pekiştirme hecesiyle türetilerek oluşturulmuş gömgök biçiminin “mavi/yeşil”, “masmavi/yemyeşil” biçiminde ifade edilen renk anlamları dışında, diğer bazı renk adları gibi “çok, fazla, aşırı, son derece” anlamında kullanımlarının divan şiirindeki örnekleri değerlendirilmiştir.
Pek çok divan, mesnevi ve nazire mecmuası taranarak derlenen şiir örneklerine bakıldığında, gök ve gömgök sözcüklerinin farklı isimler önüne gelerek sıfat görevinde oldukları saptanmıştır. Buna göre, her bir sıfat tamlaması bir başlık olarak düzenlenmiştir. Bunlardan aynı anlama gelenler tek başlık altında ele alınmıştır.
Farklı isimler önüne gelerek sıfat görevi üstlenen ve dolayısıyla niteledikleri isimlerle birlikte sıfat tamlaması oluşturan gök ve gömgök sözcüklerinin yer aldığı örnekler 10 başlık altında ele alınmıştır. Bunlar; 1. Gök kandil/ Gök kanzil/ Gök zurna/ Gök ser-hoş, 2. Gök düşmen, 3. Gök zügürd, 4. Gök başlu, 5. Gök demür/Gök âhen/Gömgök demür, 6. Gömgök delü/ dîvâne, 7. Gök/Gömgök ter (der), 8. Gömgök su, 9. Gömgök âşık ve 10. Gömgök gâzî başlıklarıdır.
Gök/gömgök sözcüklerinin “çok, fazla, aşırı, son derece” anlamında kullanıldığı örneklerin pek çoğunda tevriye yoluyla renk anlamlarının da çağrıştırılarak çokanlamlılık yaratıldığı görülmektedir.
Renk adlarının çokluk anlamı çerçevesinde, gök/gömgök örneğine ilişkin farklı örnekler çıkabileceği gibi farklı kullanımların ortaya çıkmasının da mümkün olduğunu belirtmek gerekir.

Anahtar Kelimeler

Renk sembolizmi, çokluk anlamı, gök, gömgök, gök başlu, çok başlu, gök demür, gök kanzil

Kaynakça

• Akyüz, K., Beken, S., Yüksel, S.,Cunbur, M. (1958). Fuzuli-Türkçe Divan. Ankara: İş Bankası Yayınları.
• Aslan, Ü. (2019). Kef Geçmek Deyimi Üzerine.Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı içinde (s. 154-172). İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Ayverdi, İ. (2020).Misalli Büyük Türkçe Sözlük-Kubbealtı Lûgati. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat Yayıncılık. Boztepe, H. N. (1338-40). Nedim Dîvânı, İstanbul: İkdam Matbaası.
• Çetinkaya, Ü. (2009). Divan Şiirinde ‘Çok Başlu (Ziyâde-ser)’ Deyimi Üzerine.Turkish Studies - Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(2), 226-245.
• Çoruhlu, T. (2013). Zırh. İslâm Ansiklopedisi (C. 44, s. 294-395). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Demir, R. (2013). Osmanlı Şiirinde Öteki ve Başkası Olarak Kâfir İmgesi.Turkish Studies - Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(8), 431-445.
• Derleme Sözlüğü (1972). Komisyon (Yay. Haz.). C. 4. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürer, A. (1994). Şeyh Gâlib Dîvânı (İnceleme- Metin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnalcık, H. (2020). Murad I. İslâm Ansiklopedisi (C.31, s. 156-164). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karacan, T. (1991). Bosnalı Alaeddin Sabit-Divan. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Karavelioğlu, M. A. (2005). On Altıncı Yüzyıl Şairlerinden Prizrenli Şem’î’nin Dîvânı’nın Edisyon Kritiği ve İncelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kenanoğlu, M. M. (2007). Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Küçük, S. (1994). Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, S. (2013). Türkçenin Renklere Dayalı Söz Varlığı. Yeni Türkiye, 9(55), 791-803.
• Lings, M. (2003). Simge ve Kökenörnek. (S. Sahra, Çev.). Ankara: Hece Yayınları.
• Mengi, M. (1995). Mesîhî Dîvanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Nar, O. (2007). Şeyhî Hayatı ve Dîvânının Tenkitli Metni. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Olgun, İ., Drahşan C. (1984). Farsça-Türkçe Türkçe-Farsça Sözlük. Ankara: Elhan Kitabevi.
• Onay, A. T. (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Redhouse, S. J. W. (1992). Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• ŞEMSEDDİN SÂMÎ. (1992). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1997). Necâtî Beg Dîvânı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tulum, M. ve Tanyeri, M. A. (1977). Nev’î–Divan (Tenkidli Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Turan, N. S. (2005). 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Sonuna Dek Osmanlı Devleti’nde Gayrı Müslimlerin Kılık Kıyafetlerine Dair Düzenlemeler. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 60(4), 239-267.
• Uluışık, Y. P. (2021). Hakas Türklerine Ait Kahramanlık Destanlarında Renk Sembolizmi I: Ak/Beyaz.Turkish Studies Language and Literature, 16(1), 485-513.
• Yıldırım, A. (2006). Renk Simgeciliği ve Şeyh Gâlib’in Üç Rengi. Millî Folklor, 18(72), 129-140.
• Yüce, S. (2010). Atâyî (Nevâlîzâde) Dîvânı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.