FRANSA'NIN MANDA DÖNEMİNDE ARKEOLOJİK FAALİYETLERİ VE ABD'NİN HATAY'DAN KAZI TALEBİ

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 1100 - 1131

Müzehher Yamaç

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.6

Öz

Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında Mezopotamya toprakları ve Anadolu, zengin arkeolojik kaynakları nedeniyle yabancı arkeologların ilgilendiği bölgelerin başında gelmiştir. Fransa Birinci Dünya Savaşı sırasında Sykes Picot Antlaşmasına dayanarak bölgeye yerleşmiştir. 24 Temmuz 1922’de Suriye, Lübnan’ın bir parçası olarak İskenderun Sancağını (Hatay) manda yönetimi altına almıştır. Fransa’yı hakimiyet kurmaya sevk eden sebepler arasında arkeolojik buluntular da önemli bir yer almaktadır. Bu süreçte eski eserler konusunda araştırmalar yaparak kazı çalışmalarını organize etti. Bölge genelinde kendi çıkarları doğrultusunda kurduğu idarede eski eserler servisi oluşturmuştur. Manda Yasası’nın 14. maddesi Milletler Cemiyetine üye tüm devletlerin vatandaşlarına arkeolojik kazılar ve araştırmalar yapmak konusunda eşit davranılacağını ilan ediyordu. ABD, arkeolojik araştırmaları için bu yeni durumdan faydalanmış, Fransa ile yaptığı anlaşma ile kazı imtiyazı ve kazılarda elde ettikleri tarihi eserlerin bir kısmını yurt dışına çıkarma hakkını elde etmiştir. Fransa’nın 23 Haziran 1939 Antlaşması ile Hatay’ı Türkiye’ye devredecek olması, manda döneminde Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü ve Princeton Üniversitesi Kazı Komitesi tarafından bölgede çalışmalar yapmakta olan kazı heyetini telaşlandırmıştır. ABD, Fransa ile yapmış olduğu anlaşmaların Hatay’ın Türkiye’ye devredilmesi sonrasında da devam etmesi için girişimlerde bulunmaktadır. Bu çalışma ABD’nin bölgede kazı imtiyazını devam ettirebilmek amacıyla Fransa ve Türkiye ile gerçekleştirdiği diplomatik faaliyetleri Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi belgeleri üzerinden araştırmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arkeoloji, Yakındoğu, Manda Dönemi, Fransa, Türkiye

Arkeolojical Activities of France During the Mandate Period and the USA's Excavation Request From Hatay

Öz

Before and after the First World War, Mesopotamian lands and Anatolia were among the regions of interest to foreign archaeologists due to their rich archaeological resources. France settled in the region during the First World War, based on the Sykes Picot Agreement. On July 24, 1922, Syria took the Sanjak of Iskenderun (Hatay) under its mandate as a part of Lebanon. Archaeological findings also have an important place among the reasons that led France to establish dominance. During this period, he conducted research on ancient artifacts and organized excavations. He created an antiquities service throughout the region under the administration he established in line with his own interests. Article 14 of the Mandate Law declared that citizens of all member states of the League of Nations would be treated equally in terms of archaeological excavations and research. The USA took advantage of this new situation for its archaeological research, and with the agreement it made with France, it obtained the excavation privilege and the right to take some of the historical artifacts obtained during the excavations abroad. The fact that France would hand over Hatay to Turkey with the Treaty of June 23, 1939, alarmed the excavation team, which was working in the region by the Oriental Institute of the University of Chicago and the Princeton University Excavation Committee during the mandate period. The USA is making attempts to ensure that the agreements it made with France continue after the transfer of Hatay to Turkey. This study aims to investigate the diplomatic activities of the USA with France and Turkey in order to maintain the excavation privilege in the region, through the documents of the French Ministry of Foreign Affairs Archive.

Anahtar Kelimeler

Archaeology, Near East, Mandate Period, France, Türkiye, USA

Kaynakça

• MAE, Archives Diplomatiques Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 469.
• MAE, Archives Diplomatiques Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 470.
• BOA. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Sedaret. Mukavelenameler. Nr. 12/5, 16 Nisan 1874/28 S 1291.
• BOA. Sedaret. Mukavelenameler. Nr. 25/45, 20 Ekim 1884/29 Z 1301.
• BOA. Şurayı Devlet. Nr. 220/70, Maarif 2/600, 13 Şubat 1906/18 Z 132.
• BOA. Yıldız. Perakende Evrakı Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik, Nr. 42/57, 29 Mart 1903.
• Andreu, M. D. (2007). A World History of Nineteenth Century Archeology: Nationalism, Colonialism and the Past, Oxford: Oxford University Press.
• Arık, R. O. (1944). Bitik Kazısı ve Hatay Tetkikleri Hakkında Kısa Rapor. Belleten, 8(30), 341-384.
• Armaoğlu, F. (1991). Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aydın, M. (2006). Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 19, 79-122.
• Ayın Tarihi (1936Suriye ve Lübnan Manda Yasası, Ankara: Başbakanlık Basın Yayın Genel Müdürlüğü.
• Baram, U. ve Caroll, L. (2004). Osmanlı Geçmişinin Geleceği, Osmanlı Arkeolojisi. (B. Altınok, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Blake G. H. ve Drysdale, A. (1985). The Middle East and North Africa: A Politikal Geography, New York: Oxford University Press.
• Brecher, F. W. (1993) French Policy Toward the Levant 1914-1918, Middle Eastern Studies, 29(4), 641-663.
• Chevalier, N. (2002). La Recherche Archéologique Française au Moyen-Orient 1842-1947. Paris: Editions Recherche sur les Civilisations.
• Coşkun, C. (2020). Hatay Sorunu ve ABD: Washington’un Hatay’da Arkeolojik Kazı İmtiyazını Sürdürme Girişimleri, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 36(101), 111-137.
• De Giorgi A. ve Eger, A. (2021). Antioch: A History. Oxfordshire: Routledge.
• Demir, Y. (2013). Fransa’nın Yakındoğu Politikaları, Suriye ve Hatay, İstanbul: Mostar Yayınları.
• Eldem E., Bahrani, Z., Çelik Z. (editörler). (2011). Geçmişe Hücum: Osmanlı Topraklarında Arkeolojinin Öyküsü. İstanbul: Salt Yayınevi
• Gasnier, M. (2022). Renan et l’Archéologie. J. Balcou, S. Guermès ve J. Glasser (Editörler). Rennes: Universitaires de Rennes.
• Gelin, M. (2002). L'Archéologie En Syrie et Au Liban à L’Epoque du Mandat (1919-1946): Histoire et Organisation. Paris: P. Geuthner.
• Gran-Aymerich, E. (1998). Naissance de l’Archéologie Moderne 1798-1945. Paris: CNRS Editions.
• Kenfield, T. Shari (2010). Archaeological Archives, Department of art Archaeolgy Princeton University, Anabases Tradions et Réceptionsde l’Antiquité. https://journals.openedition.org/anabases/893 Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü (2003). Yitik Miras’ın Dönüş Öyküsü. Ankara: Şefik Matbaası.
• Montet P. (1928). Byblos et L’Egypte: quatre campagnes de fouilles à Gebeil, 1921-1922-1923-1924, Paul Geuthner: Librarie Orientaliste.
• Özdoğan, M. (2006). Arkeolojinin Politikası ve Politik Bir Araç Olarak Arkeoloji, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• Özşavlı, H. (2017). İngilizlerin İşgal Ettiği Topraklarda Yaptığı Arkeolojik Kazılar ve Savaş Sırasında Yurt Dışına Götürülen Tarihi Eserler. Tarih Okulu Dergisi, 10(29), 23-47.
• Palaz Erdemir, H. ve Erdemir, H. (2014). Batılıların Yaptığı Arkeolojik Kazılar ve Tarihî Eser Yağması. Yeni Türkiye Özel Sayısı II, 22(83), 757.
• Roux, Georges (1995). La Mésopotamie, Paris: Editions du Seuil.
• Rüstemoğlu, J. (2002). Antakya Mozaikleri. Antakya: Zirem Yayınları.
• Shambrook, P. A. (1998). French Imperialism in Syria, 1927-1936, Lebanon: Ithaca Press
• Sönmez, A. (2012). Osmanlı Devleti’nde Başarısız Bir Eski Eser Kaçakçılığı Teşebbüsü: Edgar James Banks ve Bismaya Kazısı. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27, 39-50.
• Thobie, J. (2006), Albert Gabriel (1883-1972) Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Wilson, K. (2002). The Temple Mound at Bismaya. Leaving No Stones Unturned: Essays on the Ancient Near East and Egypt in Honor of Donald P. Hansen. E. Ehrenberg (Ed.). Eisenbrauns: Pen State University Press
• Yamaç, M. (2018). Fransız Arşiv Belgelerinde 23 Haziran 1939 Tarihli Türk-Fransız Antlaşması. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 35(99), 215-252.
• Yamaç, M. (2023). Atatürk Döneminin Son Kazanımı İskenderun Sancağı Hatay. Gazi Akademik Bakış, 17(33), 21-44.
• Yücel, İ. (2014). Suriye’de Fransız Mandası ve Asar-ı Atika Araştırmaları. 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu. Budapeşte, Macaristan, 3-5 Kasım, s. 937-950.
• Yücel, İ. (2018). İngiliz ve Fransız Arşivleri Işığında Osmanlı’dan Cumhuriyete Arkeolojik Kazılar ve Eski Eser Kaçakçılığı (1845-1925). (Program Kodu: 1001, Proje No: 113K671). Ankara: Hacettepe Üniversitesi İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Al-Maqdissi, M. (1920). Aux Origines de la Revue Syria : À Propos de Trois Lettres de Joseph Chamonard. Syria, Revue d’Art oriental et d’Archéologie, 1, 11-24. https://journals.openedition.org/syria/15050
• Brier, B. (2005). Archaeology. Treausures of Tanis, Arceological Instute of America, 58(3). https://archive.archaeology.org/0505/abstracts/tanis.html
• Chamonard, J. (1920). À Propos du Service Des Antiquités de Syrie, Syria, Revue d’Art oriental et d’Archéologie, 1, 81-98. https://www.persee.fr/doc/syria_0039-7946_1920_num_1_1_2871
• Department of Art and Archaeology, Princeton University, Trustees of Princeton University. http://vrc.princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/page/introduction
• https://library.princeton.edu/specialcollections/divisions/princeton-university-archives.
• Kenfield, T. Shari. (2010). Archaeological Archives, Department of art Archaeolgy Princeton University, Anabases Tradions et Réceptionsde l’Antiquité. https://journals.openedition.org/anabases/893
• L’Organisation De La Syrie Sous Le Mandat Française (1921), Revue des Deux Mondes (1829-1971), 6(3), 633-663, https://www.jstor.org/stable/44844150
• Morey, C. R. (1936/2023). The Princeton Committee for the Excavation of Antioch on the Orontes, Between 1932 and 1939, Visual Resources Collection Department of Art and Archaeology Princeton University, http://vrc.princeton.edu/Researchphotographs/s/antioch/item/44937#?c=&m=&s=&cv=&xywh=236%2C429%2C612%2C383
• National Archives. President Woodrow Wilson's 14 Points (1918). Milestone Documents. https://www.archives.gov/milestone-documents/president-woodrow-wilsons-14-points Norbrook, A. (2024). Princeton’s Mediterranean Mosaic Hunt. Nassau Weekly, 1-8, https://nassauweekly.com/byline/alex-norbrook/
• Parrot, A. (1935). Les fouilles de Mari: Première campagne (Hiver 1933-34). Syria, Revue d’Art oriental et d’Archéologie, 16(1), 1-28. https://www.persee.fr/doc/syria_0039-7946_1935_num_16_1_8338 Princeton University Art Museum, Antioch through the Ages, https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-ages
• Société des Nations Mandats Pour La Syrie et Le Liban, 22 Temmuz 1922. https://mjp.univperp.fr/constit/sy1922.htm#:~:text=Le%20mandat%20fut%20approuv%C3%A9%20le,sign%C3%A9%20le%204%20avril%201924.