A GENERAL HISTORICAL AND LEGAL ASSESSMENT OF THE FIRST AMENDMENTS TO THE 1982 CONSTITUTION (1982-2001 PERIOD)

Yıl 2024, Cilt: 29 Sayı: 51, 477 - 528, 31.12.2024

Bilal Tunç

Öz

States that are governed by democracy and attach importance to democratic developments must attach great importance to constitutionalism studies. In this context, constitutions are legal documents called social contracts that regulate the establishment and governance of states that have adopted a democratic system. Constitutions created by a founding power significantly complicate the alteration of the order established by these powers. For this reason the founding powers do not approach the change of constitutions very positively. However, some situations due to social or political events make constitutional amendments mandatory. Therefore, either a new constitution is made or serious changes are made to the articles of the constitution in line with the needs. How the planned amendments to existing constitutions will be made and by which methods they will be formulated are of utmost importance for the legitimacy of constitutions and democracy.
Each constitutional amendment has its own reason and environment. The 1982 Constitution, the fifth and current constitution of the Republic of Turkey, was drafted as a result of the military coup d’état of September 12, 1980, and therefore bears a strong influence of the civilian and military bureaucracy. A number of amendments were made to the Constitution in 1987, 1988, 1993, 1995, 1999 and 2001 in order to reduce these effects. The main purpose of this study is to reveal in detail how the constitutional amendments have affected the development of democracy and human rights and freedoms. In line with this goal it is aimed to reveal how the amendments made in the early periods of the 1982 Constitution affected the new regulations made later. This study was created by making use of archival documents, the Official Gazette and copyrighted works. Finally, this article is a qualitative study, where document analysis, comparative and historical techniques were used.

Anahtar Kelimeler

1982 Constitution, constitutional amendment, constitution, democracy, referendum

1982 ANAYASASI’NDAKİ İLK DEĞİŞİKLİKLER ÜZERİNE TARİHİ VE HUKUKİ AÇIDAN BİR GENEL DEĞERLENDİRME (1982-2001 DÖNEMİ)

Öz

Demokrasiyle yönetilen ve demokratik gelişmelere önem veren devletler, anayasacılık çalışmalarına son derece önem vermek zorundadır. Bu bağlamda anayasalar, demokratik sisteme geçmiş devletlerin kuruluşunu ve yönetimini düzenleyen toplumsal sözleşme olarak adlandırılan hukuki belgelerdir. Kurucu bir iktidar tarafından oluşturulan anayasalar, kendileri tarafından tesis edilmiş olan düzenin değiştirilmesini ciddi oranda zorlaştırmaktadır. Bu nedenle kurucu iktidarlar, anayasaların değişimine pek olumlu yaklaşmazlar. Ancak toplumsal ya da siyasal olaylardan dolayı yaşanan bazı durumlar, anayasa değişikliklerini mecburi bir hale getirmektedir. Bundan dolayı ya yeni bir anayasa yapılır ya da anayasaların maddelerinde ihtiyaçlar doğrultusunda ciddi oranda değişiklikler yapılır. Mevcut anayasalarda yapılması planlanan değişikliklerin nasıl yapılacağı ve hangi yöntemlerle oluşturulacağı, anayasaların meşruluğu ve demokrasi açısından son derece önemlidir.
Her anayasa değişikliğinin kendine has bir sebebi ve ortamı vardır. Türkiye Cumhuriyeti’nin beşinci ve mevcut anayasası olan 1982 Anayasası, 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi sonucunda yapılmış olduğundan sivil ve askeri bürokrasinin etkilerinin yoğun bir şekilde taşımaktadır. Anayasadaki bu etkileri azaltmak amacıyla, anayasada yapılan ilk dönem düzenlemeler olarak değerlendirilen, 1987’den başlamak üzere 1988, 1993, 1995, 1999 ve 2001 yıllarında birtakım değişiklikler yapılmıştır. Bu çalışmanın hazırlanmasındaki temel amaç, bahsi geçen yıllarda yapılan anayasa değişikliklerinin anayasanın demokrasiyle insan hak ve hürriyetlerinin gelişimine ne tür bir etkide olduğunu ayrıntılı bir biçimde ortaya çıkarmaktır. Bu amaç doğrultusunda 1982 Anayasası’nın ilk dönemlerinde yapılan değişikliklerin, daha sonra yapılan yeni düzenlemeleri nasıl etkilemiş olduğunun ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Bu çalışma, arşiv belgelerinden, Resmi Gazeteden ve telif eserlerden istifade edilerek oluşturulmuştur. Son olarak bu makale, nitel bir çalışma olup; burada doküman analizi, karşılaştırmalı ve tarihi teknikler kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

1982 Anayasası, anayasa değişkliği, anayasa, demokrasi, referandum

Kaynakça

• A. TBMM Arşivi
• TBMMTD, 17 Mayıs 1987, 17. Dönem, 40. Cilt, s. 548.
• TBMMTD, 2 Ağustos 1988, 18. Dönem, 13. Cilt, s.13.
• TBMMTD, 18 Temmuz 1995, 18. Dönem, 92. Cilt, s. 341.
• TBMMTD, 23 Temmuz 1995, 19. Dönem, 93. Cilt, s. 321.
• TBMMTD, 17 Haziran 1999, 21. Dönem, 2. Cilt, s. 55.
• TBMMTD 15 Haziran 1999, 21.Dönem, 1. Cilt, s. 354.
• TBMMTD, 10 Ağustos 1999, 21. Dönem, 9. Cilt, s. 40.
• B. Resmi Gazete
• Resmi Gazete, 9 Kasım 1982, Sayı:17.863.
• Resmî Gazete, 12 Eylül 1987, Sayı: 19.572, s. 1.
• Resmi Gazete, 10 Temmuz 1993, Sayı: 21633, s. 3.
• Resmi Gazete, 26 Temmuz 1995, Sayı:22.355, s. 3-8.
• Resmi Gazete, 18 Haziran 1999, Sayı: 23.729 Mükerrer, s. 1.
• Resmi Gazete, 14 Ağustos 1999, Sayı: 23.786, s. 16.
• TBMM, 18 Eylül 2001, 21. Dönem, 69. Cilt, 2001, s. 733.
• Resmi Gazete, 17 Ekim 2001, Sayı:24.566 (Mükerrer), s. 1-7.
• C. Telif Eserler
• AKSOY İPEKÇİOĞLU, Pervin, “Yakalama ve Gözaltına Alma Koruma Tedbirleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:9, Özel Sayı, 2007, s. 1215-1254.
• ARSLAN, Mustafa, “Yasama Dokunulmazlığı”, Hasan Kalyoncu Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:11, Sayı:22, 2021, s. 71-105.
• ARSLAN, Zühtü, “Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasanın 13. Maddesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 2002, s. 139-154.
• ASLAN, Zehreddin, “Meslek Kuruluşlarına Zorunlu Üyeliğin Üzerine Hukuki Bir Değerlendirme”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Özel Sayı, 2013, s.1229-1240.
• AŞIKOĞLU, Rıza, “Türkiye’de Özelleştirme”, Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:10, Sayı:1, 1992, s. 265-280.
• AYDIN, Mesut, “1982 Anayasasında Sendika Kurma Hakkı ve Sınırlanması”, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, 2016, s. 61-100.
• BASMACI, Göksel, “Koalisyon Hükümetlerinde Basın Özgürlüğü: Doğru Yol Partisi ve Sosyal Demokrat Halkçı Parti/Cumhuriyet Halk Partisi Örneği (1991-1996)”, Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, Sayı:33, 2019, s. 63-79.
• BÖLÜKBAŞI, Mustafa Oğuzhan, “Devlet İşlemlerinde Kanun Yolları, Merciler ve Başvuru Sürelerini Gösterme Yükümlülüğü (Anayasa’nın 40/2. Maddesi)”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Yıl:8, Sayı:15, 2020, s. 97-122.
• CAN, Osman, Anayasa Değişiklikleri ve Anayasayı Açıklama Özgürlüğü”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 2002, s.1-27.
• ÇELEBİ, Onur, “Siyasi Yasakların Sonu: 6 Eylül 1987 Referandumunda Erdal İnönü ve Bülent Ecevit´in Faaliyetleri”, History Studies, Cilt:13, Sayı:1, 2013, s.301-322.
• DEMİRKIRAN, Eyüp Kaan, “İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve 1982 Anayasası Bağlamında Etkili Başvuru Hakkı ve Adil Yargılanma Hakkının Kapsam Alanlarının Karşılaştırılması”, Türk Alman Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:2, Sayı:1, 2020, s. 49-88.
• DEMİRKOL, Mustafa, “Kişi Hak ve Hürriyetlerinin Korunması Karşısında Anayasa Madde.13, Bu Hükme Aykırı Yasal Düzenleme ve Faaliyetlerin Anayasa Madde.11 Açısından Değerlendirilmesi”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 2017, s. 17-27.
• DİNLER, Veysel, “ Devletin İktisadi ve Sosyal Ödevlerinin Sınırı Açısından İdarenin Sorumluluğu”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, 2008, s. 19-28.
• DÖNMEZ, Gökhan, “2017 Anayasa Değişiklikleri Çerçevesinde Türkiye’de Meclis Soruşturması”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:25, Sayı: 42, 2020, s. 39-66.
• EKİNCİ, Bezar Eylem “ Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı Bakımından Bildirim Usulünün Kapsamı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:68, Sayı:4, 2019, s. 753-794.
• ERCAN, Mehmet Sercan, “Anayasa Mahkemesi Kararları Işığında Siyasal Parti Yasakları”, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:1, 2016, s. 49-70.
• ERDEM, Fazıl Hüsnü, “1982 Anayasasının Serüveni”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arşivi, Sayı:15, 2016, s. 128-173.
• ERDEM, Jülide Gül, “Yargı Kararlarında Kanun Önünde Eşitlik İlkesi ve Kadın Erkek Eşitliği”, Akademik Hassasiyetler Dergisi, Cilt:4, Sayı:8, s. 19-44.
• EROĞUL, Cem, “Altıncı Anayasa Değişikliği”, Mülkiye Dergisi, Cilt:25, Sayı:231, s. 271-288.
• ESEN, Bülent Nuri, Anayasa Hukuku, Resimli Posta Matbaası, Ankara 1970.
• EVREN TOPUZKAMIŞ, Şafak, “ 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:21, Özel Sayı, 2019, s. 1782.
• FENDOĞLU, Hasan Tahsin, “2001 Anayasa Değişikliği Bağlamında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması AY. Md 13.”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 2002, s. 111-149.
• GÖDEKLİ, Mehmet, “Türk Ceza Muhakemesinde Maddi Gerçeğe Ulaşmanın Ön Koşulu Olarak Hukuka Aykırı Delillerin Değerlendirilmesi Yasağı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:65, Sayı:4, 2016, s. 1815-1924.
• GÖZLER, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa 2000.
• GÖZLER, Kemal, “Anayasa Değişikliği Kanunları Üzerinde Cumhurbaşkanının Yetkileri”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı:4, 2001, s. 35-52.
• GÜMÜŞ, Mustafa, “Dernekler Mevzuatında Son Dönemde Yapılan Değişikliklerin Örgütlenme Özgürlüğüne Etkileri”, Ankara Barosu Dergisi, Cilt:80, Sayı:3, 2022, s. 469-501.
• GÜNDÜZ, F. Ebru ve ÇEBİ BUĞDAYCI, M. Özge, “Sosyal Devlet İlkesinin Gereği Olarak Kamuda İstihdam Zorunluluğu”, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:16, Sayı:1, 2021, 183-133.
• İBA, Şeref, “Türk Parlamento Hukuku Açısından Son Anayasa Değişiklikleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:51, Sayı:1, 2002, s. 79-95.
• KAHVECİ, Mustafa ve PELEK, Selin, “Asgari Ücret ve Politika: Asgari Ücreti Seçimler mi Belirliyor?”, Amme İdare Dergisi, Cilt:54, Sayı:1, 2021, s. 99-131.
• KANDEMİR, Murat, “Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanma Alanı”, Çalışma ve Toplum Dergisi, Cilt:4, Sayı:39, 2013, s. 167-214.
• KARAKOÇ, Rıfat , “1982 Anayasası’nın Siyasi Partilere İlişkin Düzenlemeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, 2013, s. 55-70.
• KARAN, Ulaş, İfade Özgürlüğü (Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru El Kitapları Serisi 2, Anayasa Mahkemesi Yayınları, Ankara 2018.
• KATOĞLU, Tuğrul, “Devlet Güvenlik Mahkemelerinde Uygulanan Yargılama Usulünün Genel Yargılama Usulünden Farkları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt:49, Sayı:3, 1994, s.255-274.
• KILIÇ, Fethi ve YALÇIN ATALAY, Nurhan, “1982 Anayasasında 2010 Tarihine Kadar Yapılan Değişiklikler”, Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:6, Sayı:5, 2023, s. 691-700.
• KILIÇOĞLU, M. Sinan, “ 1982 Anayasası'nın Bir İmkânsızı: “Temsilde Adalet ve Yönetimde İstikrar” İlkesi”, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:20, Sayı:3-4, 2016, s. 1-14.
• KOÇ, Emin, “Türk Hukuku’nda Devlet İşlemlerine Karşı Başvuru Yollarını Gösterme Yükümlülüğü”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı:145, 2019, s. 301-348.
• KUBALI, Hüseyin Nail Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), Kurtulmuş Matbaası, İstanbul 1971.
• KURŞUNCU, Talip ve SAFİ, İsmail, “Referandum ve Plebisit Kavramları Doğrultusunda Türkiye’nin Referandum ve Plebisit Tarihi”, International Journal of Entrepreneurship and Management Inquiries, Cilt:7, Sayı:13, 2022, s. 204-223.
• NACAK, Osman, “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Milli Güvenlik Kurulu Üzerindeki Etkileri”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:29, Sayı:2, 2022, s. 365-388.
• OLCAY, Suphan, “Konut Dokunulmazlığı Hakkı ve Konut Dokunulmazlığının İhlali Suçu”, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:6, Sayı:1, 2019, s. 225-264.
• ÖZERKMEN, Necmettin, “Geçmişten Günümüze Türkiye'de Anayasa ve Yasalarda Sendikal Hakların Düzenlemesi ve Getirilen Kısıtlamalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:43, Sayı:1, 2003, s. 239-257.
• ÖZTÜRK, İlhami ve SÜRER, Arif Emre, “Siyasi Parti Kapatma Davalarının Hukuki Niteliği”, İstanbul Hukuk Mecmuası, Cilt:79, Sayı:4, 2021, s. 1323-1356.
• PARLA, Taha, Türkiye’de Anayasalar, İletişim Yayınları, İstanbul 1971.
• SARAÇ, Osman, “Milletlerarası Tahkim ve Uluslararası Yatırımlar”, Maliye Dergisi, Sayı:140, 2022, s. 1-11.
• SAVAŞ, Vural Fuat, “Anayasa Mahkemesi ve Özelleştirme (İktisadi Yaklaşım), Anayasa Yargısı Dergisi, Sayı:15, 1998, s. 79.
• SOSYAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 5. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1979.
• TANÖR, Bülent, İki Anayasa 1961-1982, 3. Baskı, BETA Yayınları, İstanbul 1994.
• TUNÇ, Bilal ve ÇELİK, Erdal, “ Türkiye'de Yapılan Halkoylamaları ve Bunların Ağrı'daki Yansımaları”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Cilt:18, Sayı: 71, 2021, s. 653-670.
• TUNÇ, Bilal, Türk Anayasa Tarihi ve Anayasaların Nitelikleri, Aktif Yayıncılık, İstanbul 2023.
• URAN, Peri, “Anayasaların Başlangıç Kısımları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt:73, Sayı:1, 2015, s. 223-248.
• YETKİN, Çetin, “Anayasa Değişikliklerinin Hak ve Özgürlüklere Olumsuz Etkileri”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 2002, s.1-13.
• YILMAZ, İbrahim, “1982 Anayasasına Göre Yasama Organı Üye Sayısı ve Yasama Organı Üye Sayısında Meydana Gelen Değişiklikler”, Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:11, Sayı:2, 2021, s. 932-960.
• YOKUŞ SEVÜK, Handan, “Haberleşmenin Gizliliğini İhlal Suçu”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:12-13, Sayı:16-19, 2009, s. 159-195