TEZ VE ANTİTEZLER BAĞLAMINDA ERNEST RENAN’A KARŞI YAZILAN REDDİYELER

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 3, 56 - 93, 31.12.2019

Ali Ertuğrul

Öz

Bilim ve teknoloji bakımından geri olma halini bir zihniyet meselesi olarak algılamak ve Aydınlanmacı ve Darwinci bir paradigmayla bunun sebebi olarak düşünceyi dondurduğu söylenen dini ve teorik düşünmeye kabiliyetli olmayan ırkları görmek yoluyla Müslüman dünyada din olarak İslamiyet’i, ırk olarak Arapları, Türkleri, Berberileri vd. suçlamak yönündeki en açık ve en üst perdeden söylenen ifadeler, muhtemelen ilk kez 136 yıl önce Sorbonne’da Ernest Renan tarafından verilen bir konferansta kullanılmıştı. Aslında sanayi inkılâbını yapmış Batı karşısında bütün Batı dışı toplumların yaşadıkları eziklik ve yıkım, Batı merkezli bu “bilimsel” tespit ve propagandaların doğru ve haklı olabileceğine dair bir tartışmayı da beraberinde getirmiş ve zamanla meselenin taraftarları ve muarızları oluşmuştur. Diğer bir yönüyle sömürge peşinde koşan emperyalist devletlerin “medenileştirme” propagandasına katkı sağlayan bu söylem ve tespitler karşısında Osmanlı aydınları da bir savunma hattı oluşturup cevap vermeye çalışmışlar ve Batı merkezli ve Aydınlanmacı tarih anlayışına karşı medeniyetin eski Yunan’dan başlayıp modern Avrupa’ya kadar uzanan seyrüseferinde Müslümanların katkılarını ve yerini vurgulamışlardır. Batı merkezli paradigmanın ezici, bunaltıcı ve esir alıcı etkisini Avrupa-İslam merkezli bir dünya tarihi anlayışıyla aşmaya çalışan bu çabalar içinde Renan reddiyeleri hem meselenin merkezini teşkil etmesi hem de üretmiş oldukları bakış açılarıyla dikkate alınması gereken bir literatürdür. Bu makale Renan ve reddiyeleri bağlamında İslam-bilim tartışmalarında ileri sürülen tezleri ve anti-tezleri görmek ve anlamak bakımından küçük de olsa bir katkı sunmak arzusundadır.

Anahtar Kelimeler

Ernest Renan, Cemaleddin Afgani, Charles Mismer, Namık Kemal, Ataullah Bayezidof, Celal Nuri, Musa Akyiğitzade, Fuat Sezgin, Din-Bilim, Avrupamerkezcilik, Renan Reddiyeleri

Kaynakça

• Akyiğitzade, Musa (1315), Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar, İstanbul: Celal Efendi Matbaası.
• Arnold, T. W. (1896), The Preaching of Islam A History of the Propagation of the Muslim Faith, Westminster: Archibald Constable.
• Aydın, Cemil (1995), Mecmua-i Fünun ve Mecmua-i Ulum Dergilerinin Medeniyet ve Bilim Anlayışı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Aydın, Cemil (2004), “Türk Bilim Tarihi Yazımı’nda ‘Zihniyet’, ‘Din’, ve ‘Bilim’ İlişkisi: Osmanlı Örneği”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 2, s. 4, ss. 29-44.
• Baybara, Sümeyye (2019), “Arap-İslam Bilimler Tarihi”, Prof. Dr. Fuat Sezgin’e Vefa, İstanbul, ss. 26-34.
• Baybara, Sümeyye (2019), “İslam’da Bilim ve Teknik”, Prof. Dr. Fuat Sezgin’e Vefa, İstanbul, ss. 44-45.
• Bâyezidof, Atâullah (1993), “Renan’a Reddiye” (İslâm ve Medeniyet içinde), sad. İbrahim Ural, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 1-40.
• Bâyezidof, Atâullah (1993), “İslam’ın İlimlerle İlişkisi” (İslâm ve Medeniyet içinde), sad. İbrahim Ural, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss. 42-126.
• Buzpınar, Ş. Tufan (2008), “Celal Nuri’nin Batılılaşma ve İslam Anlayışları Üzerine Notlar”, Muhafazakar Düşünce, yıl 4, sayı 16-17 (Bahar-Yaz), ss. 215-232.
• Celal Nuri (1918), “İslâmiyet Mâniʻ-i Terakkî midir?”, Edebiyât-ı Umûmiye Mecmuası, IV/88, s. 1037-1041 (5 Teşrîn-i Evvel 1918); V/89, s. 1053-1056 (12 Teşrîn-i Evvel 1918); V/90, s. 1069-1072 (19 Teşrîn-i Evvel 1918); V/91, s. 1085-1088 (26 Teşrîn-i Evvel 1918), İstanbul.
• Celal Nuri (2002), “İslâmiyet Mâniʻ-i Terakkî midir?”, yay. haz. Ali Ertuğrul, Tabula Rasa Felsefe&Teoloji Dergisi, yıl 2, sayı 5, ss. 241-261.
• Cündioğlu, Dücane (1996), “Ernest Renan ve “Reddiyeler” Bağlamında İslâm-Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı”, Dîvan İlmî Araştırmalar, sayı 2, ss. 1-94.
• Cündioğlu, Dücane (2004), “XIX. Yüzyılın Sonlarından İtibaren “İslam Mâniʻ-i Terakkidir” Tartışmaları: Bir Kaynakça Denemesi”, Düşünen Siyaset Düşünce Dergisi, sayı 19, ss. 41-58.
• Cündioğlu, Dücane (2006), “Sahtekârlığın Tarihi: Bilim + Siyaset = Oryantalizm –Musul Kadısı İmam Alizâde’nin Mektubu-”, Marife, yıl 6, sayı 3, ss. 7-41.
• İbanoğlu, Fulya (2019), “İslâm’a ‘Terör’ İsnadının Oryantalist Temelleri: Ernest Renan’ın 1883’te İrad Ettiği Konferans”, Din ve Hayat, yıl 12, sayı 38 (İlkbahar), İstanbul, ss. 76-79.
• Nâmık Kemâl (1962), Renan Müdâfaanâmesi (İslâmiyet ve Maârif), yay. M. Fuad Köprülü, Ankara: Millî Kültür Yayınları.
• Pulat, Hayrettin (2018), “Namık Kemal ve Musa Akyiğitzade’nin İslam ve Batı Medeniyetlerine Bakışları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, cilt 7, sayı 4, ss. 2591-2614.
• Renan, Ernest (1946), “İslâmlık ve Bilim”, Nutuklar ve Konferanslar içerisinde, çev. Ziya Ishan, Ankara: Sakarya Basımevi, ss. 183-205.
• Renan, Ernest (1946), “Bir Evvelki Konferansa Ek”, Nutuklar ve Konferanslar içerisinde, çev. Ziya Ishan, Ankara: Sakarya Basımevi, ss. 206-213.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân, Câmiü’s-Sağîr, c. I, s. 310, Hadis No: 640.
• Topaloğlu, Fatih (2010), Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Yıldırım, Ramazan (2017), “İslam-Bilim İlişkileri Bağlamında Ataullah Bayezidof’un Renan’a Reddiyesi”, Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 3, cilt 3, sayı 1, Bahar 2017, ss. 75-88.
• Yılmaz, İrfan (2013), Yitik Hazinenin Kâşifi: Fuat Sezgin, İzmir: Çağlayan Matbaası (Gençlik ve Spor Bakanlığı Eğitim, Kültür ve Araştırma Dizisi).