MİSTİK-SEMBOLİK BİR MEKÂN: TÜRK FOLKLORUNDA MERDİVEN

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 108 - 126, 24.03.2022

İsmail Abalı

https://doi.org/10.31465/eeder.1037894

Öz

Günlük yaşamın her anında kullanılan ve oldukça işlevsel bir yapı olan merdiven, insanın yükseğe çıkabilmesini ve aşağı inebilmesini sağlayan bir araçtır. Bu özelliğiyle evrensel insan düşüncesinde mistik-mitolojik bir kavram alanı kazanmış olan merdiven, mitik anlatılarda ve kutsal metinlerde göğe yükselme, tanrısallığa erişme, bilinçlenme veya benliğini keşfetme gibi manevi dönüşümlerin ifadesinde bir araç olarak kullanılmıştır. Bu çalışmada, sayılan özelliklerine ek olarak merdivenin bir evin giriş ve çıkış mekânı olması niteliğiyle kolektif bellekte edinmiş olduğu mistik ve sembolik algı ele alınmıştır. Halk düşüncesini yansıtan ve sembolik ifade biçimleriyle kurulu folklorik ürünler üzerinde doküman çözümlemesi yönteminin kullanıldığı çalışmada, merdivenin mistik ve sembolik bir mekân olarak öne çıktığı halk yaratmaları mukayeseli olarak incelenmiş; söz konusu figür, işlev alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Bu bağlamda, Türk folklorunda merdiven, içeri ile dışarı arasında bir ara mekân olması temelinde mistik âlemlere geçiş sağlayan bir yapı ve olağanüstü varlıkların eğleştiği bir yer olarak tezahür etmiştir. Aynı kapsamda merdiven, halk anlatılarında ve inanışlarında bir cezalandırma mekânıdır. Çalışmada, doğum-ölüm arasındaki dünya yaşamının da bir sembolü olduğu saptanmış olan bu figürün -aynı zamanda- psikanalitik tahliller neticesinde aşkı, evliliği ve cinselliği de simgelediği ortaya konmuştur. Böylece bir mekân olarak merdivenin Türk halk düşüncesinde yaratmış olduğu imge alanlarının sınırları çizilmiş; folklorik ürünlerdeki yansımaları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halk Düşüncesi, Mekân, Tekinsiz Mekân, Simgecilik, Merdiven

A Mistic-Symbolic Space: The Staircase In Turkish Folklore

Öz

The staircase, which is used in every moment of daily life and is a very functional structure, is a tool that allows people to go up or down. With this feature, the staircase, which has gained a mystical-mythological concept in universal human thought, has been used as a tool in the expression of spiritual transformations such as ascending to the sky, reaching the divine, awareness or self-discovery in mythical narratives and sacred texts. In this study, in addition to the listed features, the mystical and symbolic perception that the staircase has acquired in the collective memory, as it is the entrance and exit space of a house, is discussed. In the article, in which the document analysis method was used on folkloric products that reflect folk thought and are established with symbolic expression forms, folk creations in which the staircase stands out as a mystical and symbolic space were examined comparatively; the figure in question was classified according to its functional areas. In this context, in Turkish folklore, the staircase has appeared as a structure that provides a transition to mystical realms on the basis of being an intermediate space between inside and outside, and a place where extraordinary beings hold a place. In the same context, the staircase is a place of punishment in folk narratives and beliefs. In the study, it was revealed that this figure, which was determined to be a symbol of the worldly life between birth-death, also symbolizes love, marriage and sexuality as a result of psychoanalytic analyzes. Thus, the boundaries of the image areas created by the staircase as a space in Turkish folk thought were drawn; its reflections in folkloric products were determined.

Anahtar Kelimeler

Folk Thought, Space, Uncanny Space, Symbolism, Staircase

Kaynakça

• Aça, Mustafa (2018). “Türk Halk İnanışlarında Tekinsiz Mekân Algısı ve Doğu Karadeniz Bölgesi Memoratlarına Yansımaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 11, S. 55, s. 5-20.
• Akyol, Esra (2010). Muğla Masalları Metin-İnceleme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Arseven, Veysel (1964). “Bir Masal: Zakkum Ağacı”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, C. 9, S. 183, s. 3553-3554.
• Bahçeci, Mehmet (1962). “Bir Masal: Padişahın Kızı ve İncili Padişahın Oğlu”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 7, S. 154, s. 2737-2738.
• Balaban, Tuğrul (2006). Sandıklı Halk İnanışları ve Uygulamaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Afyonkarahisar. Balaban, Tuğrul (2013). Amasya Efsane, Menkabe ve Memoratları (Derleme-İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Erzurum. Becer, Mahmut (2006). Türk Halk Bilimi İçinde Erzurum Manilerinin Yeri¸ Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sakarya.
• Berker, Çetin (2018). Mersin’de Ağıt Söyleme Geleneği ve Mersin Ağıt Örnekleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Mersin.
• Bıldır, Fatma (2008). Dursunbey (Balıkesir) Yöresi Halk Edebiyatı ve Folklor Ürünleri Üzerine Bir Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Balıkesir.
• Biederman, Hans (1992). Dictionary of Symbolism, çev. James Hulbert, New York: Facts On File.
• Boratav, Pertev Naili (1969). Az Gittik Uz Gittik, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Boratav, Pertev Naili (2021). Zaman Zaman İçinde, 4. Basım, Ankara: İmge Kitabevi.
• Çelepi, Mehmet Surur (2012). Türk Halk Kültüründe Rüya, C. I, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Muğla.
• Çelik, Türkan (2020). Uşak’tan Derlenen Efsaneler Üzerine Bir İnceleme¸ Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uşak Üniversitesi Lisansüstü Enstitüsü: Uşak.
• Çetin, Cengiz (2008). “Türk Düğün Gelenekleri ve Kutsal Evlilik Ritüeli”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 48, S. 2, s. 111-126.
• Çetin, Nagihan (2011). Türk Kültüründe Işık Kültü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sakarya.
• Çiftcibaşı, Sevim (2018). Nevşehir İli Derinkuyu İlçesi Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Zonguldak.
• Çobanoğlu, Özkul (2015). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları¸(2. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Demir, Necati (2013). Türk Manileri, Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Dervişoğlu, Mehmet (2016). Edirne Efsaneleri¸ Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Edirne.
• Doğan, Oğuz (2020). Bitlis Efsaneleri Psiko-Sosyal ve Arketipsel Çözümleme, İstanbul: Libra Kitabevi.
• Duvarcı, Ayşe (2005). “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”, Bilig, S. 32, s. 125-144.
• Elçin, Şükrü (2004), Halk Edebiyatına Giriş, 8. Basım, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş, çev: Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eliade, Mircea (2018). Mitlerin Özellikleri, 3. Basım, çev: Sema Rifat, İstanbul: Alfa Basım Dağıtım.
• Ergüt, Hatice Meltem (2020). Ignacz Kunos’un Derlediği Türk Masalları’nın Propp Yöntemiyle İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Ersoy, Necmeddin (2000). Semboller ve Yorumları (Bölüm I), İstanbul: Zafer Matbaası.
• Eşmeli, İsmet (2006). Muğla-Yatağan ve Çevresi Halk İnanışları ve Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İzmir.
• Freud, Sigmund (1996). Düşlerin Yorumu-II, 2. Basım, çev: Emre Kapkın, İstanbul: Payel Yayınevi.
• Göka, Şenol (2001). Bir Bütünün İki Farklı Görüntüsü-İnsan ve Mekân, İstanbul: Pınar Yayınları.
• Göktaş, Gülşah (2006). Oyun Tekerlemelerinin Araştırılması ve İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Muğla.
• Gösterir, İbrahim (2011). Ölüm Var Ayrılık Var-Çorum Manileri, Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• Güleç Solak, Sevcan (2017). “Mekân-Kimlik Etkileşimi: Kavramsal ve Kuramsal Bir Bakış”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 1, s. 13-37.
• Gündüz Alptürker, İmran (2013). Nevşehir Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Nevşehir.
• Hamamioğlu, İhsan (1950). “Bir Masal: Kös Köse”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 1, S. 9, s. 142-144.
• Heybetli, Çiğdem (2019). Anadolu Sahası Türk Masallarında Kozmografya ve Tabiat, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya.
• Jung, Carl Gustav (2009). İnsan ve Sembolleri, 4. Basım, çev: Ali Nahit Babaoğlu, İstanbul: Okyanus Yayınları.
• Jung, Carl Gustav (2015). Rüyalar, çev: Aylin Kayapalı, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Kamış, Candan (2011). Tören ve Ağıtlar: İzmir ve Çevresi Ağıt Analizi¸ Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İstanbul.
• Karabaş, Seyfi (1981). Bütüncül Türk Budunbilimine Doğru, Ankara: Pan Matbaacılık.
• Keser, Alper (2017). Nazilli Bölgesi Efsane ve Memoratları, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış: Denizli.
• Kılıç, Enise (2010). Osmaniye İli Düziçi İlçesi Halk Kültüründe Halk İnançları, Bayramlar ve Törenler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Adana.
• Kurt, Begüm (2020). “Manilerde Sosyal Mekân Tezahürü: Pencerede Söylenen Maniler”, Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi”, C. 13, S. 32, s. 1376-1389.
• Meteci, Sultan (2008). Çeşitli Motifleriyle Kıbrıs Türk Masalları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yakın Doğu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü: Lefkoşa/KKTC.
• Monaghan, Paul (2008). “Up and Down Diotima’s Staircase: Space and Metaphysics in Symbolist and Expressionist Theatre”, Proceedings of the 2006 Conference of the Australasian Association for Drama, Theatre and Performance Studies, 1-13.
• Öcal, Ahmet (1993). Boğazlıyan’da Mani Söyleme Geleneği ve Boğazlıyan İle Yöresi Manileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri.
• Ölçer Özünel, Evrim (2017). Masal Mekânında Kadın Olmak-Masallarda Toplumsal Cinsiyet ve Mekân İlişkisi, 2. Basım, Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Radloff, Wilhelm (2008). Türklük ve Şamanlık, çev: A. Temir, T. Andaç, N. Uğurlu, İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Sağ, Mehmet, Yıldıran, Mine (2019). “Türk Kültüründe Merdiven Sembolü’nün Yorumlanması”, Ahmet Yesevi Üniversitesi Türkoloji Dergisi, C. 94, S. 2, s. 182-199.
• Savaş, Hacer (2007). Safranbolu ve Çevresi Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi¸ Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Elazığ.
• Siegeltuch, Mark (2019). “Heavenly Ladders: The Social Roots of a Cosmological Image”. https://www.academia.edu/40830697/Heavenly_Ladders_The_Social_Roots_of_a_Cosmological_Image. Erişim Tarihi: 05/09/2021.
• Sümer, Necati (2018). “Mitolojik ve Dinsel Bir Yükseliş Simgesi Olarak Merdiven Motifi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 18, S. 1, s. 257-269.
• Şimşek Eğer, Hilal (2020). Anadolu Sahası Türk Masallarında Taş, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya.
• Şimşek, Ali (2013). Manavgat Yöresi Halk İnanışları¸ Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Isparta.
• Tanyu, Hikmet (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Temiz, Mehmet (2005). Andırın (Kahraman Maraş)’dan Derlenen Ağıtlar (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Elazığ. Tikbaş Apak, Fadime (2017). Anadolu Sahası Türk Masallarındaki Olağanüstülük Motifi ve Uygulamalı Halk Bilimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Samsun.
• Turan, Fatma Ahsen (2011). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Mitik Yolculukta Tabiat Olayları”, Milli Folklor, S. 90, 49-59.
• Türkmen, Osman (2017). Alaşehir Yöresindeki Efsane ve Memoratlar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Denizli.
• Uğurlu, Mısra (2018). Adana Mani Söyleme Geleneği ve Adana’da Söylenen Maniler (Derleme/İnceleme), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Adana.
• Uz, Mustafa (1954). “Bir Masal: İran Şahının Oğlu”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 3, S. 55, s. 878-880.
• Yazıcı, Merve (2019). Denizli Manileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Denizli.
• Yılmaz, Çağrı (2020). Nevşehir’de Geçiş Dönemlerinin Halk Bilimsel Yönden İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Sivas.
• Yolcu, Mehmet Ali (2011). Balıkesir Yöresi Manileri, Balıkesir: Balıkesir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları.
• Yunusoğlu, Nermin (1960). “Bir Masal: Düzenci Kadın”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 6, S. 132, s. 2189-2190.