Osmanlı Şiirinde Rakibe Dair Şeytan ve Dîv Tasavvuru

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 420 - 434, 22.10.2024

Hatice Coşkun

https://doi.org/10.31465/eeder.1504302

Öz

Osmanlı şiirinin ana tipleri olan âşık, sevgili ve rakip arasındaki ilişki bu şiire konu olan düşünce, duygu, durum, olay ve hayallerin tasvir üslubunu şekillendirmiştir. Bu üçlünün iki ana unsuru olan sevgili ve rakibin tasavvuru, aynı zamanda şair olan âşığın duygu ve düşünce zaviyesinden şiire bürünmüş ve estetik geleneğin renkleriyle tasvirlerdeki yerini almıştır. Bu makalede âşık ve sevgili arasında engel olan rakibi anlatan şeytan ve dîv mazmunları incelenmiştir. İncelenen beyitlerde şeytan ve dîv benzetmelerinin kapsamında şeytan kavram alanında yer alan iblis, Azâzîl ve Ehrimen gibi benzetmelere de yer verilmiş ve bunlarla peygamber hikâyeleri arasında kurulan ilgi ve anlam ağlarına odaklanılmıştır. Osmanlı şiir estetiği ve düşüncesinin dayandığı temel kaynaklardan olan Kur’an-ı Kerim peygamber hikâyeleri anlamına gelen kısas-ı enbiyasıyla rakip tasvirlerine zengin bir ilham kaynağı olmuştur. Bu çalışmada rakibe dair şeytan ve dîv benzetmelerindeki derin anlamları anlamak amacıyla iktibas edilen veya telmihte bulunulan hadis ve ayetler, tasavvuf geleneğinin yorumları ve mitolojik bağlar değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı şiiri, rakip, şeytan, dîv

The Conception of Devil and Demon in Relation to The Rival in Ottoman Poetry

Öz

The relationship between the main types in Ottoman poetry—lover, beloved, and rival—shaped the depiction style of thoughts, emotions, situations, events, and fantasies that are subjects of this poetry. The conceptions of the beloved and the rival, the two main elements of this trio, have taken their place in the depictions through the lens of the poet, who is also the lover. This article examines the metaphors of Satan and demon describing the rival, who is an obstacle between the lover and the beloved. In the examined couplets, comparisons within the scope of Satan and demon metaphors also include comparisons with entities in the conceptual field of Satan, such as Iblis, Azazel and Ahriman. In this study, the hadiths and verses that are quoted, interpretations from the Sufi tradition and mythological relations of Satan and demon related to the rival will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Ottoman poetry, rival, devil, demon

Kaynakça

• Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”, DİA, C. 9, s. 389-427.
• Ahmed-i Yesevî (1983). Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler, haz. Eraslan, K., Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, A. (2013). Divan Şiirinde Rakip Portresi, İstanbul: Sonçağ Yayıncılık.
• Batislam, H. D. (2003). “Divan Şiirinde Âşık, Sevgili, Rakip Üçlüsü ve Ölüm”, Folklor /Edebiyat, S. 9(34), s. 186-199.
• Batislam, H. D. (2013). “Divan Şiirinde Rakip ve Leyla Hanım’ın Rakip Gazeli”, Turkish Studies, S. 8(13), s. 21-35.
• Bozkurt, N. (2007). “Peri”, DİA, C.34, s. 232-233.
• Cöntürk, H. (2012). Divan Şiiri Üstüne Denemeler, haz. Aker, H., İstanbul: YKY.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Oxford University Press. Çelebi, İ. (2010). “Şeytan”, DİA, C.39, s. 99-101.
• Ekici, H. (2018). “Kâmî Divanında Rakip Tipi ve Rakip ile İlgili Tasavvurlar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 7(2), s. 877-889.
• Işık, E. (1993). “Cin Suresi”, DİA, C.8, s. 10-11.
• Kâmûsu’l-Muhît. (2024). “Rakîb”, https://kamus.yek.gov.tr/. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Karataş, A. (2013). “Türk-İslam Kültür ve Edebiyatında Kısas-ı Enbiyâ Türü”, Diyanet İlmi Dergi, S. 49(3). s. 113-126.
• Kâşgarlı Mahmud (2013). Divanü Lûgat-it-Türk, çev. Atalay, B., C.1-4, Ankara: TDK Yayınları.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Efendi Divânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Keskin, K. N. (2010). “Maşûk, Âşık ve Rakip Arasındaki Hiyerarşik İlişkiler”, Turkish Studies, S. 5(3), s. 400-420.
• Kılavuz, A. S. (1993). “Cân”, DİA, C.7, s.139-140.
• Kubbealtı Lugatı, http://lugatim.com/. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Kur’an-ı Kerim (2024). “Saffât Suresi”, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/S%C3%A2ff%C3%A2t-suresi/3795/7-10-ayet-tefsiri. Erişim tarihi: 20.05.2024.
• Kur’an-ı Kerim (2024). “Mülk Suresi”, https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%BClk-suresi/5242/1-5-ayet-tefsiri. Erişim tarihi: 20.05.2024.
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Yayınevi.
• Lisânü’l-ʿArab (2024). “Rakîb”, https://archive.org/details/lisan.al.arab/lisan.al.arab.01/page/n423/mode/2up Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Nesîmî (2020). Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, haz. Ayan, H., Ankara: TDK Yayınları.
• Nişanyan, S. (2024). “Dev”. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/dev. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Onay, A. T. (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, haz. Kurnaz, C., Ankara: TDV Yayınları.
• Öbek, A. İ. (2009). “Habis Bir Tür Yılan ve Karşıt Yıldız Olarak Rakîb”, Gazi Türkiyat, S. 5, s. 271-302.
• Özkan, M. (2017), Muhibbi Divanı’nda Rakip, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Mersin.
• Pala, İ. (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Pala, İ. (2020). “Mühr-i Süleyman”, DİA, C.31, s. 523-525.
• Saraç, M. A. Y. (2018). Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve ölçü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2014). Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Sinanoğlu, M. (1998). “Hürmüz”, DİA, C.18, s. 495-496.
• Şahin, M. S. (1993). “Cin”, DİA, C.8, s. 5-8.
• Şemsettin Sami. (1891). Kâmûsü’l-A‘lâm. C.3, İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şentürk, A. A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C.1, İstanbul: OSEDAM.
• Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C.2, İstanbul: OSEDAM.
• Şu‘ûrî Hasan Efendi (2019). Ferheng-i Şu‘ûrî, haz. Yılmaz, O., ed. Örs, D., C.2, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Taşdelen, İ. (2008), Peygamber Kıssalarının Klasik Türk Şiirine Yansımaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kütahya.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Temel Çalışkan, P. (2019), Bâkî Dîvânı’nda Sevgili-Âşık-Rakîp, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kırıkkale.
• Topaloğlu, B. (2007). “Rakîb”, DİA, C.34, s. 431.
• Tuğ, S. (1991). Azâzîl. DİA, C.4, s. 311-312.
• Vankulu Lügati (2024). “Rakîb”, https://kamus.yek.gov.tr/. Erişim tarihi: 22.06.2024.
• Yıldız, H. (2013). “Eski Uygur Türklerinde Şeytan Kavramı”, Millî Folklor, S. 25 (100), s. 213-224.
• Yunus Emre. (2008). Yunus Emre Külliyatı - Yunus Emre Divanı 1, haz. Tatçı, M., İstanbul: H Yayınları.
• Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig, haz. Kaçalin, M. S., Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0 Erişim tarihi: 18. 08.2024
• Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig, çev. Arat R. R., İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yücel, Z. B. (2023), Karacaoğlan ve Şeyhülislam Yahyâ’nın Şiirlerindeki Âşık, Sevgili ve Rakip Tiplerinin Karşılaştırılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İstanbul.