Kötücül Annenin Deli Dumrul’da İdeolojik ve Psikomitolojik Fonksiyonu

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 509 - 523, 27.10.2025

Ergin Altunsabak , Zehra Kaplan

Öz

Dede Korkut Oğuznâmeleri arasında mühim bir yere sahip olan Deli Dumrul Boyu, deliliği ile karakterize edilen tipi ve beklenilenin tam aksine oğluna can vermekten geri duran anne motifiyle oldukça ilgi çekici bir halk anlatısıdır. Üzerine yapılan disiplinler arası çalışmalar, bilinçdışı ve bilincin etkileşimiyle yapılanan bu boyun; aşkınlaşmanın, insan bilincinin ve kültürlenme tarihinin öyküsü olarak okunabileceğini göstermektedir. İnsanın özneleşme yolundaki anlam arayışında temel hedefi olan bilinç, bir ayrışmaya dayalı olarak doğadan kopma ve kültürün alanına geçişle mümkündür. Bu çalışmada, doğa-anne eşitlemesi kurularak doğadan kopma ve anneyle sembiyotik bağın kesilmesi ilişkilendirilmektedir. Bu yaklaşımdan hareketle çalışmada bilinçlenme, kimlik kazanma sürecinde annenin gönderici rolü ve bu rolün beraberinde gelen kötücüllük üzerinde durulmaktadır. Diğer taraftan dünyevi-tabiatçı, kan bağlı dolaylı olarak anacıl Türklerin; uhrevi, babacıl ve dolaylı olarak ümmet bağlılığı olan yeni medeniyet dairesindeki İslamiyet’e geçişindeki öyküyle annenin tabiat alanının dışına çıkarak eril kültür alanına dâhil olmaya çalışan bireyin ruhsal çatışmasındaki öykü birlikte okunmaktadır. Bu eksende Deli Dumrul örneğinde oğluna canını vermeyerek kötücül(leştirilen) annenin edebî mahsullerdeki fonksiyonu da tartışmaya açılmaktadır. Böylece tabiat dairesindeki fonksiyonuyla özdeşleştirilen anneye ve babaya karşın yad kızının can vermeyi kabul edişiyle bireyin yeni medeniyet dairesindeki kimliğini anacıl tabiatından uzaklaştırılarak kazanışına dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut , Deli Dumrul , psikanalitik , anacıllık , babacıllık , bilinçlenme , kötücül anne

Ideological and Psychomitological Function of the Malevolent Mother in Deli Dumrul

Öz

Deli Dumrul, which has an important place among Dede Korkut Oghuznames, is a very interesting folk narrative with its type characterized by its madness and the mother motif that, contrary to expectations, refuses to give life to her son. Interdisciplinary studies conducted on it show that this narration, structured by the interaction of the unconscious and the conscious, can be read as the story of transcendence, human consciousness and the history of acculturation. Consciousness, which is the main target of man's search for meaning on the path to subjectification, is possible with a separation from nature and a transition to the realm of culture based on a separation. In this study, the separation from nature and the severing of the symbiotic bond with the mother are associated by establishing the nature-mother equation. Based on this approach, the study focuses on the sending role of the mother in the process of consciousness and identity acquisition and the malevolence that comes with this role. On the other hand, the worldly-naturalist, blood-bound indirectly maternal Turks; the story of the conversion to Islam in the new civilization circle, which is otherworldly, paternalistic and indirectly connected to the ummah, is read together with the story of the spiritual conflict of the individual who tries to get out of the mother's natural sphere and join the masculine cultural sphere. In this context, the function of the mother, who is malignised by not giving her life to her son in the example of Deli Dumrul, in literary products is also brought up for discussion. Thus, in contrast to the mother and father who are identified with their function in the natural world, the yad daughter's acceptance to give her life draws attention to the individual's gaining his identity in the new civilisation by being removed from his maternal nature.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut , Deli Dumrul , psychoanalytic , maternalism , paternalism , consciousness , malevolent mother

Kaynakça

• Abdulla, K. (2019). Gizli Dede Korkut, akt. Duymaz, A., (4. Baskı). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akgün, C. (2017). “Kadın ve Erkek İkiliklerin Ötesine Geçmek”, Psikeart Kadınlık Özel Sayısı, 51, s. 18-25.
• Akşit Kuşcan, Ö. (2015). Lilith’den Malala’ya Kadının Adı Var, İstanbul: Puslu Yayınları.
• Aliyeva, A. (2020). Dede Korkut Destanı Örneğinde Eski Türklerde Din, Toplum ve Kadın, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Alsaç, F. (2018). “Dede Korkut Hikâyelerinde Arketipsel Bir Sembol Olarak Kadın”, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, (6)14, s. 91-122.
• Berktay, F. (2009). Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın- Hıristiyanlıkta ve İslamiyette Kadının Statüsü Üzerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım, İstanbul: Metis Yayınları.
• Bowie, M. (2007). Lacan, çev. Pekel Şenel, V., Ankara: Dost Kitabevi.
• Cebeci, O. (2022). Psikanalitik Edebiyat Kuramı, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Coogan, M. D.; Chapman, C. R. (2018). The Old Testament / A Historical and Literary Introduction to the Hebrew Scriptures, New York: Oxford University Press.
• Duranlı, M. (2015). “Deli Dumrul Anlatmasında Ötenazi Kalıntısı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, (15)2, s. 43-49.
• Durudoğan, H. (2009). “Unes Femmes: Kristeva, Psikanaliz ve Kadın”, Cinsiyetli Olmak Sosyal Bilimlere Feminist Bakışlar, der. Direk, Z., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Estes, C. P. (2017). Kurtlarla Koşan Kadınlar-Vahşi Kadın Arketipine Dair Mit ve Öyküler, çev. Atalay, H., İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Fromm, E. (1985). Sevme Sanatı, çev. Gündüz, I., İstanbul: Say Yayınları.
• Girard, R. (2005). Günah Keçisi, çev. Ergüden, I., İstanbul: Kanat Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• İzmir, M. (2013). Öznenin Diyalektiği Hegel, Sartre ve Lacan, Ankara: İmge Kitabevi.
• Jung, C. G. (2003). Dört Arketip, çev. Aksu Yılmazer, Z., İstanbul: Metis Yayınları.
• Kaplan, M. (2006). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kaplan, Z. (2021). 19. Yüzyıl Türk Romanında Annelik Olgusu (1870-1900), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri.
• Karaca, Ş. (2019). Kötücül Kadın-Türk Edebiyatında Kötücül Kadın İmgesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kasımoğlu, S. (2022). “Türk Masallarında Anne Motifinin Psikanalitik Çözümlemesi”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 15 (39), s. 743-753.
• Kemaloğlu, M. (2018). Dede Korkut Destan İçre Tarih, Ankara: Kitap72 Yayınları.
• Kocakaplan, İ. (2004). “Dede Korkut’un Delileri”, Millî Folklor, 16 (64), s. 18-24.
• Lacan, J. (2013). Fallus’un Anlamı, çev. Tura, M. T., İstanbul: Altıkırkbeş Yayın.
• Lacan, J. (2013). On the Names of the Father, çev. Fink, B., Cambridge: Polity Press.
• May, R. (2018). Kendini Arayan İnsan, çev. Işık, K., İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Öncü, Ş. (2017). “Sonsuz İnşaat”, Psikeart Erkeklik Özel Sayısı, 50, s. 40-43.
• Önkol, A. (2023). “Toplumsal Cinsiyet Rollerinin Masallara Etkisi”, AHBVÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, 9, s. 11-24.
• Pehlivan, G. (2019). Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım -Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi-, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Poster, M. (1989). Eleştirel Aile Kuramı, çev. Tapınç, H., İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Saydam, B. (2019). Deli Dumrul’un Bilinci, İstanbul: Metis Yayınları.
• Tezcan, S.; Boeschoten, H. ( 2012). Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: YKY Yayınları.
• Tokgözlü, A. (2021). “Dede Korkut Kitabı’ndan “Duha Koca Oğlu Deli Dumrul” Adlı Hikâyenin Yapı Bakımından Tahlili”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, s. 298-313.
• Tura, S. M. (2016). Freud’dan Lacan’a Psikanaliz, İstanbul: Kanat Kitap.
• Tura, S. M. (2022). Şeyh ve Arzu, İstanbul: Metis Yayınları.
• Welldon, E. (2001). Anne: Melek mi, Yosma mı? Anneliğin İdealleştirilmesi ve Alçaltılması, çev. Kunt, S.; Kurultay, C., İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Yalçın, M. (2021). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Anne Arketipi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14 (77), s. 69-76.