Anadolu Neolitiğinde Denizcilik: Etnografik, Arkeolojik ve Deneysel Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 35, 1 - 24, 30.10.2025

Koray Alper , Ali Ozan

https://doi.org/10.51493/egearkeoloji.1699777

Öz

İnsanların Prehistorik dönemlerden itibaren, akarsuları ve denizleri ulaşım, taşımacılık ve geçim ekonomisini desteklemek için besin elde etmek amacıyla yoğun biçimde kullandıkları bilinmektedir. Diğer yandan Anadolu kıyılarındaki Neolitik Dönem’deki denizcilik faaliyetleri incelendiğinde, doğrudan denizcilik faaliyetlerine işaret edebilecek deniz araçlarına ve bu araçlara ait aksamlara dair veriler oldukça kısıtlıdır. Bununla beraber tespit edilen ancak denizcilik faaliyetteleri ile aktarımı mümkün olan çeşitli buluntular ışığında, böylesi faaliyetlerinin gerçekleştirildiğini ifade edebiliyoruz. Kara bağlantısı olmayan bölgeler arasında aktarılmış olan hammaddeler, alet veya eşyalar başta olmak üzere birçok dolaylı kanıt yukarıdaki tespiti doğrulamaktadır. Diğer yandan bu tür faaliyetlerde kullanılan araçların türleri ve yapım teknikleri, araçların kullanımı ve performansları gibi birçok soru hala tam olarak anlaşılamamıştır.
Bu soruların cevaplanmaya çalışıldığı bu çalışmada öncelikle denizcilik etkinliklerinin gerçekleştirildiği söz konusu dönemde kıyı şeridi ve deniz seviyelerinin durumu anlaşılmaya çalışılmıştır. Ardından prehistorik dönemlerde kullanılmış olabilecek primitif deniz araçlarının neler olabileceği hem az sayıdaki arkeolojik hem de etnografik örneklerden faydalanılarak basitten karmaşığa doğru bir silsilede sınıflandırılmıştır. Son aşamada ise çeşitli örnek ve kanıtlar üzerinden Neolitik Dönem’de kullanıldığına kanaat getirdiğimiz primitif bir deniz aracı türü olan yekpare bir ağaç gövdesinden oyma kazıma kanonun deneysel arkeoloji projesi kapsamında üretimi ve seyahat aşaması çalışmaları gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Prehistorya , Neolitik Dönem , İlkel Deniz Araçları , Deneysel Arkeoloji , Deneysel Kano Yapımı

Destekleyen Kurum

PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ

Proje Numarası

2018ARKE001

Teşekkür

Bu makale, Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Enstitüsü, Arkeoloji Ana Bilim Dalı, Arkeoloji Bili Dalı’nda gerçekleştirilen “Anadolu Kıyı Şeridi Neolitik Dönem Yerleşimleri Denizcilik Faaliyetleri ve Deneysel Arkeolojide İlkel Bir Deniz Aracı Üretim ve Seyahat Çalışması” isimli doktora tezinden derlenerek oluşturulmuştur. Doktora tezinin deneysel arkeoloji uygulama kısmı Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından 2018ARKE001 numaralı ve “Deneysel Arkeolojide Prehistorik Dönem Denizcilik Uygulamaları” isimli proje ile desteklenmiştir. Desteklerinden dolayı Pamukkale Üniversitesi ilgili birimlerine teşekkür ederiz.

A REVIEW OF ARCHAEOLOGICAL, ETHNOGRAPHIC, AND EXPERIMENTAL STUDIES ON SEAFARING IN ANATOLIAN NEOLITHIC CULTURES

Öz

It is well known that since prehistoric times, humans have made extensive use of rivers and seas for transportation, trade, and subsistence activities such as food procurement. However, when examining seafaring activities during the Neolithic period along the Anatolian coasts, direct evidence—such as watercraft and their components—remains extremely limited. Nevertheless, a variety of artifacts that could only have been transported through maritime means suggest that such activities did occur. Indirect evidence, including raw materials, tools, and objects exchanged between regions with no land connections, strongly supports this assertion. Despite this, many questions remain unresolved regarding the types of vessels used, their construction techniques, usage, and performance.
This study aims to address these questions by first reconstructing the coastline and sea levels during the relevant period to understand the environmental context of seafaring activities.It then proposes a classification of primitive watercraft that may have been used in prehistoric times, ranging from simple to complex, based on limited archaeological and ethnographic examples. In the final phase, the study details the construction and test voyage of a dugout canoe—carved from a single tree trunk—identified as a plausible type of primitive boat used in the Neolithic, within the framework of anexperimental archaeology project.

Anahtar Kelimeler

Prehistory , Neolithic Period , Primitive Watercraft , Experimental Archaeology , Dugout Canoe Construction.

Proje Numarası

2018ARKE001

Kaynakça

• Aigus 2008: D.A.Agius, Clasic Ships of Islam From Mesopotamia to the Indian Ocean, Leiden Boston.
• Alexiou 1991: S. Alexiou, Minos Uygarlığı, Çev: E. Tül Tolunay, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Ali Bey 2003: Ali Bey, Trabzon Vali-i Sabıkı, “Dicle’de Kelek ile Bir Yolculuk Seyahat Jurnali (İstanbul’dan Bağdad’a ve Hindistan’a) Min sene 1300 ila 1304 (1884–1888)”, Çev. Cahit Kayra, İstanbul.
• Atalay 1991: İ. Atalay, Türkiye Coğrafyası, Ankara.
• Atakuman vd. 2020: Ç. Atakuman, B. Erdoğu, H.C. Gemici, İ. Baykara, M. Karakoç, P. Biagi, Elisabetta Stamini, D. Guilbeau, N. Yücel, D. Turan, M. Dirican, “Before the Neolithic in the Aegean: The Pleistocene and the Early Holocene record of Bozburun - Southwest Turkey”, The Journal of Island and Coastal Archaeology, 1-33.
• Bar-Yosef Mayer vd.2015: D. Bar-Yosef Mayer, Y. Kahanov, J. Roskin, H. Gildor, “Neolithic Voyages to Cyprus: Wind Patterns, Routes, and Mechanisms” The Journal of Island and Coastal Archaeology, 412–435.
• Baykara ve Dinçer 2018: İ. Baykara., B. Dinçer., “Yontma Taş Alet Çalışma Metodolojisi”, Arkeolojide Temel Yöntemler, Ed. S. Ünlüsoy, C. Çakırlar, Ç. Çilingiroğlu, Ege Yayınları, İstanbul, 31 –352.
• Braidwood 1995: Robert J. Braidwood, Tarih Öncesi İnsan, Çev:B. Altınok., Arkeoloji ve Sanat Yayınları Deneme, Eleştiri ve Tarih Dizisi: 14, İstanbul.
• Broodbank 2016: C. Broodbank, Orta Deniz’in Yapımı, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Carter vd. 2018: T. Carter, T. F. Strasser, E. Panagopoulou, K. Campeau, D. D. Mihailovic, “Obsidian circulation in the early Holocene Aegean: A case study from Mesolithic Damnoni (SW Crete)”, Journal of Archaeological Science: Reports 17, 173–183.
• Childe 1992: Gordon V. Childe, Kendini Yaratan İnsan, İstanbul, Varlık Yayınları.
• Çilingiroğlu vd. 2020: Ç. Çilingiroğlu, M. Kaczanowska, J. K. Kozlowski, B. Dinçer, C. Çakırlar, D. Turan, “Between Anatolia and the Aegean: Epipalaeolithic and Mesolithic Foragers of the Karaburun Peninsula”, Journal Of Field Archaeology, 1–19.
• Derin 2008: Z. Derin, "Yeşilova Höyüğü", Aktüel Arkeoloji, sayı.6, İstanbul, 50-61.
• Derin 2019: Z. Derin, “8 bin 500 yıldır İzmir’in değişmeyen tercihi: Çipura–Midye”, Bornova Kent Dergisi, Sayı 30, Eylül, 28-33.
• Diamond 2004: J. Diamond., Tükek, Mikrop ve Çelik İnsan Topluluklarının Yazgıları, Çev: Ü. İnce, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 174, 14. Basım, Ankara.
• Düring 2011: B.S. Düring, Küçük Asya’nın Tarihöncesi Karmaşık Avcı – Toplayıcılardan Erken Kentsel Toplumlara, Çev: A. Keskin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Ellmers 2004: D. Ellmers, “The Beginnings of Boat Building in Central Europe” The Earliest Ships The Evolution of Boats into Ships, Ed: Robert Gardiner, Conway Maritime Press, London, 11–23.
• Erdoğu 2013: B. Erdoğu, "Ugurlu A Neolithic Settlement on the Aegean Island of Gökçeada "The Neolithic in Turkey - Northwestern Turkey And İstanbul" Arhaeology & Art Publications, İstanbul, 1-33.
• Galili vd. 1993: E. Galili, M. Weinstein-Evron, I. Hershkovitz, A.Gopher, M. Kislev, Omri Lernau, L. Kolska-Hortwitz, H. Lernau, “Atlit-Yam: A Prehistoric Site on the Sea Floor off the Israeli Coast”, Journal of Field Archaeology, Vol.20, No.2, 133–157.
• Gölbaş 2010: A. Gölbaş, Neolitik Anadolu Toplumları Geçim Ekonomisinde Su Ürünleri, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Ana Bilim Dalı,(Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi.
• Güldoğan 2008: E. Güldoğan, Mezraa Teleilat Tarak Baskı- Impresso Bezemeli Çanak Çömleğin Köken ve Dağılımı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Ana Bilim Dalı Prehistorya Bilim Dalı, (Yayınlanmamış) Doktora Tezi.
• Gür 2020: M. C. Gür, Kürekten Yelkene Kaybolan Miras, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Kasım.
• Greenhill 1995: B. Greenhill, The Archaeology of Boats and Ships–An Introduction, Conway Maritime Press, London.
• Heyerdahl 2006: T. Heyerdahl., RA’nın Araştırma Seferleri, Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Eğitim Yayınları No:12, İstanbul.
• Horejs 2012: B. Horejs, " Çukuriçi Höyük A Neolithic and Bronze Age Settlement in the Region of Ephesos" The Neolithic İn Turkey - Western Turkey -., Arhaeology & Art Publications, İstanbul, 117–131.
• Horejs vd. 2015: B. Horejs, B. Milic, F. Ostmann, U. Thanheiser, B. Weninger, A. Galik. “The Aegean in the Early 7 th Millennium BC: Maritime Networks and Colonization”, J. World Prehist. 28, 289 – 330.
• Jacobsen 1981: T.W. Jacobsen, "Franchthi Cave and The Beginning of Settled Village Life in Greece" Hesperia 50:4, 303-319.
• Karul 2017: N. Karul, Aktopraklık Tasarlanmış Prehistorik Bir Köy, Ege Yayınları, İstanbul.
• Kayan 1997: İ. Kayan, “Türkiye’nin Ege ve Akdeniz kıyılarında deniz seviyesi ve kıyı çizgisi değişmeleri” Ed. E. Özhan, Türkiye’nin Kıyı ve Deniz Alanları 1. Ulusal Konferansı, Türkiye Kıyıları 97 Konferansı Bildiriler Kitabı,). Kıyı Alanları Yönetimi Türk Milli Komitesi (KAY) Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, 24-27 Haziran, 735-745.
• Kayan 2014: İ.Kayan, “Paleogeography of the Coastal Regions of Turkey During the Neolithic Period”, The Neolithic in Turkey – 10500 – 5200 BC: Environment, Settlement, Flora, Fauna, Dating, Symbols of Belief, with Views From North, South, East, And West, İstanbul, 95–123.
• Kızıltan 2014: Z. Kızıltan, " Marmaray-Metro Projesi Kurtarma Kazıları: Yenikapı-Sirkeci ve Üsküdar İstasyonları Arkeoloji Çalışmaları ve İstanbul’un 8 Bin Yılı " Hayalden Gerçeğe Bir İstanbul Öyküsü Marmaray, Ankara, 54-79.
• Kolankaya Bostancı 2008: N. Kolankaya Bostancı, “Ege Bölgesinde Obsidyen Ticareti”, III. ve IV. Arkeolojik Araştırmalar Sempozyumu: Anadolu=Anatolia, Ankara Üniversitesi, 147–164.
• Landstrom 1961: B.Landstrom, THE SHIP, Doubleday&Company, Inv. Garden City, NewYork.
• Marangou 2001: C. Marangou,“Technology And Trade In The Eastern Medıterranean Durıng Prehıstory” Archaeometry Issues in Greek Prehistory and Antiquity, Athens, 737–751.
• Ozan 2102: A. Ozan, Ege Gübre Yerleşiminden Elde Edilen Veriler Kapsamında Kıyı Ege Neolitik Kültürünün Değerlendirilmesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Ana Bilim Dalı (Yayınlamamış) Doktora Tezi.
• Ökse 2012: T. Ökse, Önasya Arkeolojisinde Çanak Çömlek, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Özdoğan 2002: M. Özdoğan, “Redefining the Neolithic of Anatolia”, R. Cappers, S. Bottema (ed), The dawn of farming in the Near East, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence, and Environment 6, Ex oriente, Berlin 2002, 153-158.
• Özdoğan 2013a: M. Özdoğan, “Tarihöncesi Kültürel Gelişim Süreci Bağlamında Akdeniz Havzası: Sorunlar ve Öngörüler”, 4.Tarih İçinde Mersin Kolokyumu. Akdeniz Kentleri: Gelecek İçin Geçmişin Birikimi, Mersin Üniversitesi Yayınları, Mersin, 1–13.
• Özdoğan 2013b: M. Özdoğan, "Neolithic Sites in the Marmara Region Fikirtepe, Pendik, Yarimburgaz, Toptepe, Hoca Ceşme, and Aşagı Pınar" The Neolithic in Turkey – Northwestern Turkey And İstanbul" Arhaeology & Art Publications, İstanbul, 167-269.
• Özdoğan 2016: M. Özdoğan, “Neolitik Dönem ve Göç Arkeolojik Veriler Açısından Bir Değerlendirme “, Aktüel Arkeoloji 54, İstanbul, 46-59. Özdoğan 2018: M. Özdoğan., “Marmara Denizi ve Neolitik Yaşam Biçiminin Anadolu’dan Avrupa’ya Aktarımı”, TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, Ed. M. Bezdan., Ç. Çilingiroğlu., İstanbul, 9–30.
• Pasinli vd. 1994: A. Pasinli, E. Uzunoğlu, N. Atakan, Ç. Girgin, M. Soysal, "Pendik Kurtarma Kazısı", IV. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 147-163.
• Pedersen 2018: O. C. Pedersen, “Atlas Okyanusu ve Baltık Denizi’ndeki Gemi Yolculuklarının Kökeni” Çeviren: Berna Günen, Yeni Deniz Mecmuası, Sayı 9, Kırmızı Kedi Yayıncılık, İstanbul, 6–30.
• Perles 2004: C. Perles, “Early Neolithic in Greece”, The First Farming Communities in Europe, Cambridge.
• Perles vd. 2011: C. Perles, T.Takaoğlu, B. Gratuze, “ Melian Obsidian in NW Turkey: Evidence for Early Neolithic Trade”, Journal of Field Archaeology Vol.36. No.1 Boston University 36–49.
• Reingruber 2018: A. Reingruber, “Geographical Mobility and Social Motility in the Agean Before and After 6600 BC.”, Praehistorische Zeitschrift, 93(1): 1–24.
• Sağlamtimur 2007: H. Sağlamtimur, "Ege Gübre Neolitik Yerleşimi" Türkiye'de Neolitik Dönem Yeni Kazılar Yeni Bulgular, İstanbul, 373-377.
• Sağlamtimur 2012: H. Sağlamtimur, "The Neolithic Settlement of Ege Gübre" The Neolithic In Turkey - Western Turkey., Arhaeology & Art Publications, İstanbul, 197-225.
• Sağlamtimur ve Ozan 2017: H. Sağlamtimur., A. Ozan., “Mezopotamya’da Nehir Taşımacılığı” Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, Sualtı Arkeolojisi Vakfı Yayınları Sayı: 8, 24-39.
• Sampson 2005: A. Sampson, “New Evidence From The Early Productive Stages In The Agean Basin From The 9th To The 7th Millenium Cal BC”, BYZAS 2 How Did Farming Reach Europe? Anatolian – European Relations From The Second Half Of The 7th Trouhgh The First Half Of The 6th Millenium Cal BC., Ed: C. Lichter, Ege Yayınları, 131–142.
• Shea 2019: John J. Shea, Paleolitik ve Neolitik Yakındoğu’da Taş Aletler Bir Rehber, Doruk Yayımcılık.
• Simmons 2014: A. H. Simmons, Stone Age Sailors–Paleolithic Seafaring in the Mediterranean, Left Coast Press, USA.
• Şevketoğlu 2006: M. Şevketoğlu, “MÖ 8. Binde Anadolu ve Kıbrıs İlişkileri: Akanthou/Tatlısı Kurtarma Kazısı” Anadolu/Anatolia 30, 111-118.
• Şevketoğu 2018: M. Şevketoğlu, “Tatlısu – Çiftlikdüzü (Akanthou – Arkosykos): Erken Neolitik Toplumu ve Deniz İlişkileri”, TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, Sayı: 9, İstanbul, 9–28.
• Tichy 2016: R. Tichy., “The Earliest Maritime Voyaging in the Mediterranean: View from Sea”, Ziva Archeologie (Re)konstruke a Experiment v Archeologii, Ünverizta Hradec Kralove Press, 18, 26 -36.
• Tzalas 1995: H. E. Tzalas, ‘On the Obsidian Trail with a papyrus raft in the Cyclades’, Tropis III: 3rd International Symposium on Ship Construction in Antiquity. Ed: Tzalas, H. E, Athens: Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition, 441–470.
• Verhagen 2018: S. Verhagen, “Pesse Kanosu: Dünyanın En Eski Teknesi”, TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, Sualtı Arkeolojisi Vakfı Yayınları Sayı: 9, 88-91.
• Vigne vd. 2014: J. D. Vigne, A. Zazzo, T. Cucchi, I. Carrere, F. Briois, J. Guilaine, “ The Transportation of Mammals to Cyprus Sheds Light on Early Vovayging and Boats in the Mediterranean Sea”, Island Archaeology and the Origins of Seafaring in the Eastern Mediterranean, 157 – 176.
• Webb 1999: T. A. Webb, Mesolithic Fishing and Sefaring in the Aegean, Texas A.& M. University, (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi.