INCENSE DESCRIPTIONS IN ANCIENT NEAR EASTERN CUNEIFORM SOURCES AND THEIR REFLECTIONS IN CONTEMPORARY ANATOLIA

Yıl 2025, Sayı: 35, 87 - 105, 30.10.2025

Nejla Alper , Rainer Prof. Czıchon

https://doi.org/10.51493/egearkeoloji.1719830

Öz

In order to understand the concept of incense in the Ancient Near East, Mesopotamian and Hittite cuneiform sources, festivals, magic, purification rituals and treatment texts were examined. The selected examples (prescriptions with ghost symptoms, akītu, maqlû, šurpu, mīs pî, pīt pî, NAM.BÚR.BI, AN.DAH.ŠUMSAR, (ḫ)išuwa, itkaḫi, invocation of the gods, ḫantitaššu-maštigga) are compared both among themselves and with the contemporary incense tradition. At the same time, experimental studies were carried out on some of the recipes in cuneiform texts. Afterwards, the possible effects of incense on the peoples of the Ancient Near East and its reflections on modern Anatolia were tried to be understood. As a result, although the tradition of incense is not as intense as it was in Ancient Near Eastern society, it has survived to the present day without losing its protective and therapeutic qualities against bad eyes and evil.

Anahtar Kelimeler

Incense , Ritual , Ancient Mesopotamia , Hittite , Anatolia

Eski Yakındoğu Çivi Yazılı Kaynaklarında Tütsü Anlatımları ve Bunların Günümüz Anadolu’suna Yansımaları

Öz

Eski Yakın Doğu’daki tütsü kavramını anlamak amacıyla Mezopotamya ve Hitit çivi yazılı kaynaklarında, festival, büyü, arındırma ritüelleri ve tedavi metinleri incelenmiştir. Seçilen örnek metinler (hayalet semptomlu reçete, Akītu, Maqlû-Šurpu, Mīs Pî-Pīt Pi, NAM.BÚR.BI, AN.TAH.ŠUMŠAR, Ḫišuwa, Itkaḫi, tanrıların çağrılması, Ḫantitaššu-Maštigga) hem kendi aralarında hem de günümüz tütsü geleneğiyle karşılaştırılmıştır. Aynı zamanda çivi yazılı metinlerdeki tariflerden bazıları deneysel olarak uygulanmıştır. Sonrasında tütsünün Eski Yakındoğu halkları üzerindeki muhtemel etkileri ve günümüz Türkiye’sine yansımaları anlaşılmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak tütsü geleneği Eski Yakındoğu toplumunda olduğu kadar yoğun kullanımı olmamasına rağmen kötü göze ve kötülüğe karşı koruyucu ve tedavi edici niteliğini kaybetmeden günümüze kadar ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tütsü , Ritüel , Eski Mezopotamya , Hitit , Türkiye

Kaynakça

• Abusch 2015: T. Abush, The Witchcraft Series Maqlû, Atlanta. Abusch 2016: T. Abush, The Magical Ceremony Maqlû: A Critical Edition, Leidon-Boston. Al-Kharousi vd. 2023: Z. S. Al-Kharousi, A. S. Mothershaw ve B. Nzeako, “Antimicrobial activity of frankincense (Boswellia sacra) oil and smoke against pathogenic and airborne microbes”, Foods, 12(18), 3442, 1-19. Alp 1982: S. Alp, “Hititlerin Dinsel Törenlerinde Kullanılan Temizlik Maddesi Tuḫḫuēššar Üzerine Bir İnceleme”, BELLETEN, XLVI, 247-259. Alper ve Czichon 2019: N. Alper ve R. M. Czichon, “Eski Mezopotamya Tıbbı ve Günümüz Anadolu’su Geleneksel Hak Tıbbı: Benzer Yöntemler ve Bu Yöntemlerin İnançlarla Bağlantıları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 62, 45-62.
• Alper ve Czichon 2025: N. Alper ve R. M. Czichon, “Nu GIŠERIN Ì.NUN LÀL ḫu-u-uš-za-˹ša˺? ša-me-ši-ia-zi”: Representations of Incense on Cylinder Seals Impressions of the Kārum II Period”, Anadolu Araştırmaları, 32 (Yayın Aşamasında).
• Andrae 1922: W. Andrae, Die Archaischen Ischtar-Tempel in Assur, Leipzig. Ay 2013: Ş. Ay, “ ‘Mis pi’ – ‘Pīt pi’ Ritüelleri ve Eski Mezopotamya’da İnsan Tanrı İlişkisi”, Tarih Okulu Dergisi, XV, 1-21.
• Baltacıoğlu 2016: H. Baltacıoğlu, “ÈHalentiu-/Ḫalentu(wa)-, Alaca Höyük 2. Hitit Yapı Katı ve Boğazköy Büyükkale Sarayı”, içinde S. Erkut ve Ö. Sir gavaz (Ed.), ANTAHŠUMŠAR “ÇİĞDEM”: Eski Anadolu Araştırmalarına Adanmış Bir Hayat: Ahmet Ünal Armağanı, İstanbul, 49-68.
• Başçetinçelik 2001: A. Başçetinçelik, “Karaisalı ve Çevresinde Doğum, Evlenme, Ölüm”, Kuvayı Milliye Şenlikleri Dünden Bugüne Karaisalı (29-30 Mart 2001), 2-18, https://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/bascetincelik_karaisali.pdf [02.01.2025].
• Black vd. 2000: J. Black, A. George ve N. Postgate (Ed.), “Qatāru I-II”, içinde A Concise Dictionary of Akkadian. Wiesbaden, 286.
• Borrelli ve Escobar 2022: N. Borrelli ve E. A. Escobar, “Crafting Purity in Assyro-Babylonian Procedures. Time, Space, and the Material World”, Antigüedad: Religiones y Sociedades, 20, 27-76.
• Böck 2014: B. Böck, The Healing Goddess Gula Towards an Understanding of Babylonian Medicine, Culture and History of the Ancient Near East Series, 67, Leiden-Boston.
• Brinkmann vd. 1995: J. A. Brinkman, M. Civil, I. J. Gelb vd. (Ed.), “Qatāru”, içinde The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, 13-Q, Chicago, 166-168.
• Brinkman vd. 2008: J. A. Brinkman, M. Civil, I. J. Gelb vd. (Ed.), Šurpu”, içinde The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, 17-Š III, Chicago, 353-354.
• Büyükokutan 2007: A. Büyükokutan, “Muğla Yöresi Alevi Türkmenlerinde Ölümle İlgili İnanç ve Pratikler. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 21, 63-86.
• Can vd. 2011: R. Can, L. Çapar Abacı ve S. Kadıoğlu, “Öldükten Sonra da Şifa Dağıtan Bir Tıp Adamı: Şeyh Yusuf El Hekim”, Lokman Hekim Journal, 1(1): 29-32.
• Caplice 1965: R. Caplice, “Namburbi Texts in the British Museum. I”, Orientalia, 34(2), 105-131.
• Caplice 1967a: R. Caplice, “Namburbi Texts in the British Museum. II”, Orientalia, 36(1), 1-38.
• Caplice 1967b: R. Caplice, “Namburbi Texts in the British Museum. III”, Orientalia, 36(3), 273-298.
• Caplice 1970: R. Caplice, “Namburbi Texts in the British Museum. IV”, Orientalia, 39(1), 111-151.
• Caplice 1971: R. Caplice, “Namburbi Texts in the British Museum. V”, Orientalia, 40(2), 133-183.
• Caplice 1974: R. Caplice, “The Akkadian Namburbi Texts: An Introduction (SANE 1/1), Los Angeles.
• Civil vd. 2004: M. Civil, I. J. Gelb, A. L. Oppenheim vd. (Ed), “maqlû”, içinde The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, 10-M I, Chicago, 251-252.
• Colllins 1990: B. J. Colllins, “Puppy in Hittite Ritual”, Journal of Cuneiform Studies, 42(2), 211-226.
• Coşkun vd. 2021: H. Çoşkun, A. E. Tayyar ve G. Tetik, “Aromaterapi Özelliklere Sahip Tekstil Yüzeyleri ve Yıkama Performansları”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 24(3), 233-257.
• Çeçen vd. 2020: S. Çeçen, L. G. Gökçek ve F. Akyüz, “Marqasi’den Namburbi Ritüeline Ait Bir Tablet: Nisan Ayında Görülen Yılanın Uğursuzluğu”, Archivum Anatolicum, 14(2), 157-175.
• Çığ 2000: M. İ. Çığ, Gilgameş Tarihte İlk Kral Kahraman, İstanbul.
• Dick 2003-2005: M. B. Dick, “pīt pī und mīs pī (Mouth-Opening and Mouth-Washing of Statue(tte)s)”, içinde E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner vd. (Ed.), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, 10, Berlin-New York, 580-585.
• De Martino 1998: S. De Martino, “L'uso di bruciare aromata presso gli Ittiti”, Altorientalische Forschungen, 25, 141-155.
• De Martino 2006-2008: S. De Martino, “Räucherung, Räucheropfer”, içinde . E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner vd. (Ed.), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, 11, Berlin-New York, 229-230.
• Doğan-Alparslan 2020: M. Doğan-Alparslan. “The Hišuwa Festival as a Political Instrument”, içinde S. De Martino ve E. Devecci (Ed.). Anatolia between the 13the and the 12th Century BCE, 117-127.
• Duymuş Florioti 2014: H. H. Duymuş Florioti, “Eski Kültürlerde Köpeğin Algılanışı: Eski Mezopotamya Örneği”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 33(55), 45-70.
• Ebeling 1957-1971: N. E. Ebeling, “Fackel”, içinde N. E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner vd. (Ed.) Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, 3, Berlin-New York, 2.
• Erdem 1992: S. Erdem, “Buhur”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 6, İstanbul, 383-384. Ertem 1987: H. Ertem, Boğazköy Metinlerine Göre Hititler Devri Anadolu’sunun Florası, Ankara.
• Gelb vd. 1995: I. J. Gelb, T. Jacobsen, B. Landsberger vd. (Ed.), “gizillu”, içinde The Assyrian Dictionary, 5-G, Chicago, 113-115.
• Gelb vd. 1998: I. J. Gelg, B. Landberger, O. L. Oppenheim vd. (Ed.), “burāšu”, içinde The Assyrian Dictionary, 2-B, Chicago, 326-328.
• Gelb vd. 2004: I. J. Gelb, T. Jacobsen, B. Landsberger vd. (Ed.), “erēnu-A”, içinde The Assyrian Dictionary, 4-E, Chicago, 274-280.
• Geller 2010: M. Geller, Ancient Babylonian Medicine: Theory and Practice, Chichester.
• Giusfredi ve Pisaniello 2023: F. Giusfredi ve V. Pisaniello, “Hurrians and Hurrian in Hittite”, içinde F. Giusfredi, A. Matessi ve V. Pisaniello (Ed.), Contacts of Languages and Peoples in the Hittite and Post-Hittite World: The Bronze Age and Hatti, 1, Leidon-Boston, 259-283.
• Gruber 2017: M. Gruber, “Hethitische Keramik vom Mittleren Plateau”, içinde A. Schachner (Ed.), Ausgrabungen und Forschungen in der Westlichen Oberstadt von Ḫattuša II: Ausgrabungen auf dem Mittleren Plateau zwischen Sarıkale und Yenicekale (2006–2009), Berlin-Boston, 63-216.
• Güterbock vd. 2002: H. G. Güterbock, H. A. Hoffner ve T. P. J. van den Huot (Ed.), “šamenu-”, içinde The Hittite Dictionary, Š-1, Chicago, 122 . Güterbock vd. 2002: H. G. Güterbock, H. A. Hoffner ve T. P. J. van den Huot (Ed.), “šamešiya”, içinde The Hittite Dictionary, Š-1, Chicago, 123-124.
• Haas 1994: V. Haas, Geschichte der hethitischen Religion, Leidon-New York-Köln.
• Haas 2013: V. Haas, Materia magica et medica hethitica: Ein Beitrag zur Heilkunde im Alten Orient I, Berlin-New York.
• Heimpel 1972-75: W. Heimpel, “Herd-A”, E. Ebeling, B Meissner, E. Weidner vd. (Ed.), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, 4, Berlin-New York. 329-330.
• Jursa 2006-2008: M. Jursa, “Räucherung, Rauchopfer-A”, içinde M. P. Streck (Ed.), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, 11, 225-229.
• Kapdan vd. 2019: E. Kapdan, M. Sezgin ve M. Kahya, “Ardıç (Juniperus L.) Türlerinin Halk Arasında ve Modern Tıp’ta Hastalıkların Tedavisinde Kullanımı”, International Eurasian Conference on Biological and Chemical Science, Ankara.
• Uşak Valiliği Kültür Yayınları 2010: Karun Hazinesi ve Bulundukları Tümülüsler, İzmir.
• Katz 2016: H. Katz, Portable Shrine Models: Ancient Architectural Clay Models from the Levant, Oxford. Klinger 2008: J. Klinger, “Tag des AN.TAH.ŠUM-Festes (Auszug)”, içinde B. Janowski ve G. Wilheml (Ed.), Omina, Orakel, Rituale und Beschwörungen, Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Neue Folge, 4, München, 196-202
• Kloekhorst 2008: A. Kloekhorst, “tuḫḫuēššar”, içinde Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Leidon-Boston, 892-893.
• Kulakoğlu ve Kangal 2011: F. Kulakoğlu ve S. Kangal (Ed), Anadolu’nun önsözü, Kültepe Kaniş-Karumu, Asurlular İstanbul’da, İstanbul.
• Larsen 2010: M. T. Larsen, Kültepe Tabletleri VI-a: The Archieve of the Šalim-Aššur Family Volume 1: The First Two Generations, Ankara.
• Maul 1992: S. M. Maul, “ ‘Auf meinen Rechtsfall werde doch aufmerksam!’ Wie sich die Babylonier und Assyrer vor Unheil schützten, das sich durch ein Vorzeichen angekündigt hatte”, Mitteilungender Deutschen Orient-Gesellschaft Zu Berlin, 124, 131-142.
• Miller 2004: J. L. Miller, Studies in the Origins, Development and Interpretation of the Kizzuwatna Rituals, Studien zu den Bogazköy-Texten 46. Wiesbaden.
• Mirelman 2022: S. Mirelman, “The Babylonian Akītu Festival and the Ritual Humiliation of the King”, ASOR The Ancient Near East Today, 10, https://anetoday.org/mirelamn-ritual-humiliation-king/ Murat 2012: L. Murat, “Hititlerde Su Kültü”, içinde Tarih Araştırmaları Dergisi, 31(51), 125-158.
• Neumann 2023: K. Neumann, “ ‘I burn as Incense for You’: Censers in Assyria and Beyond”, içinde B. Fricke (Ed.), Holy Smoke: Censers Across Cultures, München, 51-80.
• Nielsen 1986: K. Nielsen, Incense in Ancient Israel, Leiden.
• Ökse 2005: A. T. Ökse, “Early Bronze Age Chamber Tomb Complexes at Gre Virike (Period IIA) on the Middle Euphrates”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 339, 21-46.
• Özgen ve Öztürk 1996: İ. Özgen ve J. Öztürk, Heritage recovered: The Lydian Treasure, İstanbul. Polvani 1988: A. M. Polvani, La terminologia dei minerali nei testi ittiti (Eothen 3), Firenze, 18-27.
• Portuese 2025: L. Portuese, “Text, Context, and Image: Taking another Look at The Ubāna Tarāṣu Gesture”, Iraq, 1-22.
• Rehm 2010: E. Rehm, “Harz und Zeder mögen euch hervorrufen, Über die Räucherkultur im Alten Orient”, içinde J. Becker, R. Hempelmann, E. Rehm (Ed.), Kulturlandschaft Syrien Zentrum und Peripherie Festschrift für Jan-Waalke Meyer, Münster, 449-480
• Reiner 1970: E. Reiner, Šurpu: A Collection of Sumerian and Akkadian Incantations, Osnabrüc. Reyhan 2003: E. Reyhan, “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”, Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri, 6(2), 111-142.
• Reyhan 2016: E. Reyhan, “Hitit Kültür Dünyasında Bayram Ritüelleri”. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(16), 89-114.
• Samur 2024: Ş. Samur, “Türk Kültüründe Büyü Yapımında Kullanılan Otlar: Sivas Örneği”, Kültür Araştırmaları Dergisi, 22, 16-30.
• Scurlock 2006: J. Scurlock, Magico-Medical Means of Treating Ghost-Induced Illnesses in Ancient Mesopotamia, Leiden-Boston.
• Scurlock 2014: J. Scurlock, Sourcebook for Ancient Mesopotamian Medicine, Atlanta. Singer 2002: I. Singer, Hittite Prayers. Atlanta.
• Sir Gavaz ve Masalcı Şahin 2021: Boğazkale Arşivinden Hišuwa Bayramını Konu Alan Yeni Bir Fragman (Bo 7850)”, Archivum Anatolicum, 15/1, 171-192.
• Sommer 2000: B. D. Sommer, “The Babylonian Akitu Festival: Rectifying the King or Renewing the Cosmos?”, Journal of the Ancient Near Eastern Society, 27, 81-95.
• Taracha 2017: P. Taracha, “Hittite Éḫalentuwa-Revisited”, Altorientalische Forschungen, 44(1), 101–110.
• Tatomir 2017: R. Tatomir, “Incense”, içinde R. S. Bagnall, K. Brodersen, C. B. Champion vd. (Ed.), The Encyclopedia of Ancient History, DOI: 10.1002/9781444338386.wbeah30047
• Tischler 2004: J. Tischler, “samenu”, içinde Hethitisches Etymologisches Glossar, S/1, 797.
• Tischler 2004: J. Tischler, “samesiya”, içinde Hethitisches Etymologisches Glossar, S/1, 799.
• Ünal 1988: A. Ünal, “The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions according to the Cuneiform Texts from Bogazköy-Hattusa”, içinde H.I.H. Prince Takahito Mikasa (Ed.), Essays on Anatolian Studies in the Second Millenium B.C., Wiesbaden.
• Ünal 1996: A. Ünal, The Hittite Ritual of Ḫantitaššu from the City of Ḫurma against Troublesome Years: Studies in Ancient Anatolian Magical Practices, Ankara. Ünal 2002: A. Ünal, Hititler devrinde Anadolu I, İstanbul.
• Ünal 2003: A. Ünal, Hititler devrinde Anadolu II, İstanbul.
• Ünal 2016a: A Ünal, Hititçe-Türkçe, Türkçe-Hititçe Büyük Sözlük: Hattice, Hurrice, Hiyeroglif Luvicesi, Çivi Yazısı Luvicesi ve Palaca Sözlük Listeleriyle Birlikte, Ankara.
• Ünal 2016b: A. Ünal, Hititlerde ve Eski Anadolu Toplumlarında Din, Devlet, Halk ve Eğlence. Ankara.
• Vigo 2015: M. Vigo, “The Use of (Perfumed) Oil in Hittite Rituals with Particular Emphasis on Funerary Practices”, Journal of Intercultural and Interdisciplinary Archaeology, (01), 25-37.
• Walker ve Dick 2014: C. Walker ve M. B. Dick, “The Induction of the Cult Image in Ancient Mesopotamia: The Mesopotamian Mis Pî Ritual”, içinde M. B. Dick (Ed.), Born in Heaven, Made on Earth: The Making of the Cult Image in the Ancient Near East, Indiana, 55-122.
• Yücel 2020: Ç. Yücel, “Marduk (Akitu) Bayramı ve Şenlikleri”, içinde S. Topgül (Ed.), Sosyal ve İnsani Bilimler: Teori, Güncel Araştırmalar ve Yeni Eğilimler, 1-17.
• Elektronik Kaynaklar “Aquilaria Malaccensis”, https://pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Aquilaria+malaccensis [10.06.2025] “Maquette d'un lieu de culte, dite le Sit-shamshi” https://collections.louvre.fr/ark:/53355/cl010176835 [10.06.2025]
• https://www.hethport.uni-wuerzburg.de/HFR/bascorp_idx1.php [15.04.2025].