Görünmeyen Kırılganlıklar: Kent Hakkı ve Kapsayıcı Dirençlilik için Kavramsal Çerçeve

Yıl 2025, Sayı: 128, 46 - 55, 23.09.2025

Çağla Ercanlı

Öz

Bu makale, kentsel kırılganlıkları yalnızca yapılı çevreye ilişkin teknik boyutlarla sınırlı görmeyip; aynı zamanda sosyal ve mekânsal eşitsizlikler ekseninde değerlendirmekte ve dirençli kentler için sosyal adalet odaklı bütüncül bir yaklaşım geliştirmeyi amaçlamaktadır. Geliştirilen kavramsal modelin, Medellín, Rotterdam, İzmir, Gaziantep ve Hatay örneklerinde sosyal müdahale pratikleri üzerinden örnek olay analizi yoluyla uygulanabilirliği değerlendirilmiş ve bağlamsal geçerliliği analiz edilmiştir. Bulgular, kırılgan grupların tanınması ve katılımının dirençlilik stratejilerinde belirleyici olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

kentsel kırılganlık , kent hakkı , dirençli kentler , afet sonrası iyileştirme , katılımcı planlama

Kaynakça

• 6306 Sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun. (2012, 16 Mayıs). T.C. Resmi Gazete (28309). https://resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/05/20120531-1.htm
• Acanga, A., Matovu, B., Murale, V. ve Arlikatti, S. (2025). Gender perspectives in disaster response: An evidence-based review. Progress in Disaster Science, 26, 100416.
• Adger, N. W. ve Brown, K. (2009). Vulnerability and resilience to environmental change: Ecological and social perspectives. N. Castree, D. Demeritt, D. Liverman ve B. Rhoads (Ed.), A companion to environmental geography içinde (ss.109-122). Blackwell Publishing.
• AFAD. (2022a). Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP). T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Erişim Tarihi 27 Haziran 2025, https://www.afad.gov.tr/kurumlar/afad.gov.tr/e_Kutuphane/Planlar/TAMP.pdf
• AFAD. (2022b). Türkiye Afet Risk Azaltma Planı (TARAP) 2022-2030. Erişim Tarihi 2 Temmuz 2025, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/20.5.5787.pdf
• AFAD. (2025). Türkiye Afet Sonrası İyileştirme Planı (TASİP). İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Ankara: Barınma ve Yapım İşleri Genel Müdürlüğü. Erişim Tarihi 27 Haziran 2025, https://afad.gov.tr/kurumlar/afad.gov.tr/e_Kutuphane/Planlar/TASIP/23052025-TASIP.pdf
• AFAD; T.C. Hatay Valiliği İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü. (2021). Hatay İl Afet Risk Azaltma Planı (İRAP). T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Erişim Tarihi 27 Haziran 2025, https://hatay.afad.gov.tr/kurumlar/hatay.afad/HATAY-I%CC%87RAP-2022.pdf
• AFAD; T.C. İzmir Valiliği İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü (2024). İzmir İl Afet Risk Azaltma Planı (İRAP). T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Erişim Tarihi 27 Haziran 2025, https://izmir.afad.gov.tr/kurumlar/izmir.afad/E-KUTUPHANE/Il-Planlari/IRAP_Izmir--2024.pdf
• Akalın, M. (2016). Kentsel dönüşümün karanlık yüzü: Soylulaştırma, yerinden edilme ve mekânsal dışlanma. Bartın Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(14), 287-319.
• Althorpe, C. ve Horak, M. (2021). The end of the right to the city: a radical-cooperative view. Urban Affairs Review, 59(1), 14-42.
• Altun, A. Ö. (2011). Kentsel dayanıklılığının artırılmasında sosyo-ekolojik ilişki ağları ve yapılaşmanın rolü. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Assmann, J. (2011). Cultural memory and early civilization: Writing, remembrance, and political imagination. Cambridge University Press.
• Ay, S. ve Kılıç, T. (2023). Deprivation of social infrastructure in the urban periphery: The case of Esenler district in Istanbul. Kent Akademisi, 16(2), 1017-1036.
• Birkmann, J. (Ed.). (2006). Measuring vulnerability to natural hazards: Towards disaster resilient societies. Tokyo, New York: United Nations University Press.
• Birkmann, J., Jamshed, A., McMillan, J.M., Feldmeyer, D., Totin, E., Solecki, W., Ibrahim, Z.Z., Roberts, D., Kerr, R.B., Poertner, H.O., Pelling, M., Djalante, R., Garschagen, M., Filho, W.L., Guha-Sapir, D. ve Alegría, A. (2022). Understanding human vulnerability to climate change: A global perspective on index validation for adaptation planning. Science of the Total Environment, 803, 150065.
• Brand, P. ve Dávila, J. D. (2011). Mobility innovation at the urban margins: Medellín’s Metrocables. City, 15(6), 647–661.
• Carmona, M. (2021). Public places, urban spaces: The dimensions of urban design. New York: Routledge.
• Chambers, R. (1994). Participatory rural appraisal (PRA): Analysis of experience. World Development, 22(9), 1253–1268.
• Coşkun, O. (2024, 24 Kasım). Gaziantep’te 1300 depremzede aile, “yerinde dönüşüm”le yeni yaşamlarına başladı. Anadolu Ajansı. Erişim Tarihi 9 Mayıs 2025, https://www.aa.com.tr/tr/asrin-felaketi/gaziantepte-1300-depremzede-aile-yerinde-donusumle-yeni-yasamlarina-basladi/3402663
• Cutter, S.L., Ash, K.D. ve Emrich, C.T. (2014). The geographies of community disaster resilience. Global Environmental Change, 29, 65-77.
• Cutter, S.L., Boruff, B.J. ve Shirley, W.L. (2003). Social vulnerability to environmental hazards. Social Science Quarterly, 84(2), 242-261.
• Çalışkan, Ö. (2017). Mekânsal planlamada sosyal adaletin yeri ve sosyal konutla ilişkisi: Türkiye’de 1980 sonrası dönemde konut politikaları üzerine bir değerlendirme. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Çınar, A.K., Ekici, Y. ve Baysan N. (2021). 30 Ekim 2020 Ege Denizi depreminin düşündürdükleri. Planlama, 31(1), 4-11.
• DANE. (National Administrative Department of Statistics). (2024, 10 Temmuz). Colombia – Encuesta Nacional de Calidad de Vida - ECV 2023 (National quality of life survey - ECV 2023.) Erişim tarihi 10 Mayıs 2025, https://microdatos.dane.gov.co/index.php/catalog/827/study-description
• Davidoff, P. (1965). Advocacy and pluralism in planning. Journal of the American Institute of Planners, 31(4), 331–338.
• De Urbanisten. (b.t.a). Tidal Park Keilehaven Rotterdam. Erişim Tarihi 7 Mayıs 2025, https://www.urbanisten.nl/work/tidal-park-keilehaven
• De Urbanisten. (b.t.b). Watersquare Benthemplein, Rotterdam. Erişim Tarihi 7 Mayıs 2025, https://www.urbanisten.nl/work/benthemplein
• Demirci, M. (2013) İklim değişikliği ve dağıtıcı adalet. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 8(2), 183-204.
• Fainstein, S.S. (2010). The just city. Cornell University Press.
• Feitosa, F. O., Wolf, J. H. ve Lourenço Marques, J. (2024). Operationalizing spatial justice in urban planning: Bridging theory with practice. Urban Research & Practice, 17(5), 720–736.
• Ferguson, P. ve Wollersheim, L. (2022). From sustainable development to resilience? (Dis)continuities in climate and development policy governance discourse. Sustainable Development, 31(1), 67–77.
• Fiorentino, S. ve Vandini, M. (2024). Resilience and sustainable territorial development: Safeguarding cultural heritage at risk for promoting awareness and cohesiveness among next-generation society. Sustainability, 16(24), 10968.
• Gallopin, G.C. (2006). Linkages between vulnerability, resilience, and adaptive capacity. Global Environmental Change, 16(3), 293-303.
• Geurs, K. T. ve van Wee, B. (2004). Accessibility evaluation of land-use and transport strategies: Review and research directions. Journal of Transport Geography, 12(2), 127–140.
• Gürel Unur, N. (2017). Temas-Yerinden etmek yerine dahil etmek: Comuna 13. Mimarlık, 397, 74.
• Güzey, Ö. (2009). Sulukule’de kentsel dönüşüm: Devlet eliyle soylulaştırma. Mimarlık, 346, 73-79.
• Harrison, R. (2013). Heritage: Critical approaches. Londra: Routledge.
• Harvey, D. (2019). Sosyal adalet ve şehir (M. Moralı, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Healey, P. (1997). Collaborative planning: Shaping places in fragmented societies. Londra: Macmillan Press Ltd.
• Hewitt, C. M., Do, A., Elayan, S., Feick, R., Gruebner, O., Rank, E., Shaughnessy, K., Sheppard, H., Solter, M., Sykora, M. ve Shankardass, K. (2025). Smart citizens enabling resilient neighbourhoods (SCERN): Participatory mapping platform for resilience planning at a neighbourhood scale. Cities, 165, 106101.
• Holm, A., Alexandri, G. ve Bernt, M. (2023). Housing policy under the conditions of financialisation. The impact of institutional investors on affordable housing in European Cities. (HoPoFin). SciencesPo, Ecole Urbaine. Erişim tarihi 12 Mayıs 2025, https://www.sciencespo.fr/ecole-urbaine/sites/sciencespo.fr.ecole-urbaine/files/Rapporthousinghopofin.pdf
• Imrie, R. ve Hall, P. (2001). Inclusive design: Designing and developing accessible environments. Londra: Taylor&Francis.
• İnmez, İ. (2011). Afetlerin doğallığı üzerine: Sosyal bir olgu olarak afetler ve kırılganlık sorunu. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 66(4), 187-194.
• Karaman, O. (2013). Urban neoliberalism with Islamic characteristics. Urban Studies, 50(16), 3412–3427.
• Lanlan, J., Sarker, M.N.I., Ali, I. vd.(2024). Vulnerability and resilience in the context of natural hazards: A critical conceptual analysis. Environment, Development and Sustainability, 26, 19069–19092.
• Lees, L., Shin, H. B. ve López-Morales, E. (2016). Planetary gentrification. Polity Press.
• Lefebvre, H. (2016). Şehir hakkı (I. Ergüden, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Liao, Y., Gil, J., Yeh, S., Pereira, R.H.M. ve Alessandretti, L. (2025). Socio-spatial segregation and human mobility: A review of empirical evidence. Computers, Environment and Urban Systems, 117, 102250.
• Lowenthal, D. (1985). The past is a foreign country. Cambridge: Cambridge University Press.
• Marondedze, A. K., Mutanga, O. ve Cho, M. A. (2024). Promoting inclusion in urban land use planning using participatory geographic information system (PGIS) techniques: A systematic review. Journal of Environmental Management, 370, 123099.
• McGill, R. (2020). Urban resilience - An urban management perspective. J Urban Manag, 9(3), 372–381.
• Medellín Cómo Vamos. (2025). Yerel yaşam kalitesi raporu 2020-2023. Erişim Tarihi 25 Haziran 2025, https://www.medellincomovamos.org/biblioteca/
• Meerow, S., Newell, J.P. ve Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning, 147, 38-49. mimdap (2008, 16 Temmuz). Fener-Balat rehabilitasyon projesi. mimdap.org. Erişim Tarihi 9 Mayıs 2025, https://mimdap.org/dosya/fener-balat-rehabilitasyon-projesi/
• Mochizuki, J., Keating, A., Liu, W., Hochrainer-Stigler, S. ve Mechler, R. (2018). An overdue alignment of risk and resilience? A conceptual contribution to community resilience. Disasters, 42(2), 361–391.
• Özbek, T. ve Enginkaya, E. (2024). Pazaryeri çevrelerindeki kırılganlığın yerinden edilme deneyimi üzerinden bir değerlendirmesi. Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2), 119-130.
• Özkaynak Yolcu, M. ve Özdemir, Z. (2023). Afet riski altındaki kırılgan bölgelerde kentsel dönüşümü Amasya kenti üzerinden yeniden düşünmek. Kent Akademisi, 16(3), 1719-1740.
• Pala, Ö. N., Daloğlu Çetinkaya, İ. ve Yazar, M. (2025). Urban flood exposure and vulnerability: Insights from Pendik district of Istanbul. Journal of Flood Risk Management, 18(1), e70000.
• Reghezza-Zitt, M. ve Rufat, S. (2019). Disentangling the range of responses to threats, hazards and disasters. vulnerability, resilience and adaptation in question. Cybergeo: European Journal of Geography, Environnement, Nature, Paysage, document 916.
• Reyes-García, V., Alvarez-Fernandez, S., Benyei, P., Garcia-del-Amo, D., Junqueira, A.B., Labeyrie, V., vd. (2023). Local indicators of climate change impacts described by indigenous peoples and local communities: Study protocol. PLOS One, 18(1): e0279847.
• Ripp, M., Egusquiza, A. ve Lückerath, D. (2024). Urban heritage resilience: An integrated and operationable definition from the SHELTER and ARCH Projects. Land, 13(12), 2052.
• Roy, S., Majumder, S., Bose, A. ve Chowdhury, I. R. (2024). Mapping the vulnerable: A framework for analyzing urban social vulnerability and its societal impact. Societal Impacts, 3(2), 100049.
• Rusconi, I., Nogueira, F., Paio, A. ve Mota, J. C. (2025). Designing democratic innovations: A methodological framework for participation in urban planning and governance. Archnet-IJAR: International Journal of Architectural Research.
• Sandercock, L. (1998). Towards cosmopolis: Planning for multicultural cities. Chichester: Wiley.
• Seduikyte, L., Grazuleviciute-Vileniske, I., Mlinkauskienė, A. ve Januškienė, E. (2025). Fostering resilient communities through the interaction of heritage, policy, and participation: Insights from a Lithuanian case study. Sustainability, 17(9), 3883.
• SCbF News. (2022, 22 Eylül). Learning expedition to the resilient “BoTu” district in Rotterdam. France Villes et territoires Durables. Sustainable City by France (SCbF). Erişim Tarihi 9 Mayıs 2025, https://sustainablecitybyfrance.org/2022/09/22/learning-expedition-to-the-resilient-botu-district-in-rotterdam/
• Shen, J., Wang, S. ve Wang, Y. (2024). Environmental inequality in peri-urban areas: A case study of Huangpu District, Guangzhou City. Land, 13(5), 703.
• Smith, L. (2006). Uses of heritage. Londra: Routledge.
• Soja, E. W. (2010). Seeking spatial justice. Minneapolis: University of Minnesota Press.
• Swyngedouw, E. ve Heynen, N. C. (2003). Urban political ecology, justice and the poltics of scale. Antipode, 35(5), 898-918.
• Talen, E. (2010). The social goals of new urbanism. Housing Policy Debate, 13(1), 165–188.
• Tekeli, İ. (2008). Türkiye’de bölgesel eşitsizlik ve bölge planlama yazıları. Tarih Vakfı Yurt yayınları. İlhan Tekeli Toplu Eserler ; 2. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Tığlı, E. ve Tuncer, M. (2023). Kentsel dönüşümde toplumsal mekânsal adaletin boyutlarının değerlendirilmesi: Ankara İmrahor Vadisi, Güneypark kentsel dönüşüm projesi örneği. Kent Akademisi Dergisi, 16(4), 2175-2195.
• Tuncer, M. (2019). Doğal çevre yok olurken. Ankara: Alter Yayıncılık.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024). Kahramanmaraş ve Hatay Depremleri Yeniden İmar ve Gelişme Raporu. Ankara. Erişim Tarihi 12 Mayıs 2025, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2024/02/Kahramanmaras-ve-Hatay-Depremleri-Yeniden-Imar-ve-Gelisme-Raporu-1.pdf
• UN-Habitat (2016). New urban agenda. UN-Habitat. Erişim Tarihi 9 Mayıs 2025, https://unhabitat.org/about-us/new-urban-agenda
• UNESCO. (2024, 23 Ekim). Heritage as a dynamic force in building resilient communities. UNESCO. Erişim Tarihi 25 Haziran 2025, https://www.unesco.org/en/articles/heritage-dynamic-force-building-resilient-communities?hub=70951
• Vale, L.J. (2013). The politics of resilient cities: Whose resilience and whose city? Building Research & Information, 42(2), 191–201.
• Vázquez-González, C., Ávila-Foucat, V. S., Ortiz-Lozano, L., Moreno-Casasola, P. ve Granados-Barba, A. (2021). Analytical framework for assessing the social-ecological system trajectory considering the resilience-vulnerability dynamic interaction in the context of disasters. International Journal of Disaster Risk Reduction, 59, 102232.
• Verdön, İ. (2007). Balat Ayan Caddesi 14-18-22 no’lu sıra evlerin restorasyon projesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Viswanathan, L. (2023, 15 Şubat). Urban indigenous-led climate adaptation pathways. Indigenous Climate Hub. Erişim Tarihi 30 Haziran 2025, https://indigenousclimatehub.ca/2023/02/urban-indigenous-led-climate-adaptation-pathways/
• Wardekker, A., Nath, S. ve Handayaningsih, T. U. (2023). The interaction between cultural heritage and community resilience in disaster-affected volcanic regions. Environmental Science & Policy, 145, 116-128.
• Wisner, B., Blaikie, P., Cannon, T. ve Davis, I. (2004). At risk: Natural hazards, people’s vulnerability and disasters. Londra: Routledge.