Use of Negative Qualities of the Donkey in Proverbs in Divanü Lügati’t-Türk, Old Anatolian Turkish and Some Modern Turkic Dialects

Yıl 2024, , 153 - 171, 13.06.2024

Gülsüm Kırbaş

https://doi.org/10.32449/egetdid.1375172

Öz

Considering Turkic dialects, it is seen that animal names have taken a large place in many literary genres such as proverbs, idioms, poems, stories, etc. However, donkey has an exceptional place among these. This animal is mostly seen in our vocabulary with its negative quality. In this article, proverbs with negative qualities about donkey will be included. Proverbs will be placed under separate headings according to the negative characteristics that describe the donkey In this way, it will be seen whether the donkey was a worthless creature in every period. In doing so, it will be determined whether a proverb used in the early periods of Turkish is used in contemporary Turkish dialects and to what extent the dialects are similar among themselves. In our study, proverbs belonging to the period of Old Turkic (Divanü Lügati’t-Türk) and Old Anatolian Turkish as historical dialects, and proverbs from the Northwest, Southwest and Southeastern group dialects, as for modern Turkic dialects, will be included.

Anahtar Kelimeler

donkey in proverbs, negative quality, Turkish proverbs, historical and modern Turkic dialects

Divanü Lügati’t-Türk, Eski Anadolu Türkçesi ve Bazı Çağdaş Türk Lehçelerindeki Atasözlerinde Eşeğin Olumsuz Niteliklerinin Kullanımı

Öz

Türk lehçelerine bakıldığında hayvan adlarının oldukça geniş yer tuttuğu görülmektedir. Hayvan adları atasözleri, deyim, şiir, hikâye gibi birçok edebî türün içinde yer almıştır. Eşek ise bunların arasında istisna bir yere sahiptir. Bu hayvan söz varlığımızda çoğunlukla olumsuz niteliğiyle görülmektedir. Bu makalede, eşekle ilgili olumsuz nitelikleri barındıran atasözlerine yer verilecektir. Atasözleri, eşeğin nitelendirildiği olumsuz özelliklere göre ayrı başlıklar hâlinde gösterilecektir. Bu sayede eşeğin her dönem değersiz bir varlık olup olmadığı görülecek, Türkçenin ilk dönemlerinde kullanılan bir atasözünün çağdaş Türk lehçelerinde kullanılıp kullanılmadığı tespit edilerek lehçelerin kendi içlerinde ne ölçüde benzerlik taşıdığı belirlenecektir. Çalışmamızda tarihî lehçe olarak Eski Türkçe (DLT) ve Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait atasözlerinden; çağdaş Türk lehçeleri olarak ise Kuzeybatı, Güneybatı ve Güneydoğu grubu lehçelerinden örnekler yer alacaktır.

Anahtar Kelimeler

atasözlerinde eşek, olumsuz nitelik, Türkçe atasözleri, tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve deyimler sözlüğü, 1 Atasözleri sözlüğü. İnkılâp.
• Altınkaynak, E. (2006). Tozlu zaman perdesinde Kırım Karayları. Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Aqtay, G., & Jankowski, H. (2019). Kırım Karaycası-Türkçe sözlük (T. Çulha, Çev.). Kesit.
• Aşcı, U. D. (2003a). W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ adlı eseri ve eserde geçen Kırgız ve Kazak lehçelerine ait kelimelerin incelenmesi (Tez No. 123309) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Aşcı, U. D. (2003b). W. Radloff’un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ adlı eserinde geçen Kazak ve Kırgız lehçelerine ait sesler ile çağdaş Kazak ve Kırgız lehçelerindeki sesler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 299-360. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/258190
• Baskakow, N. A., Szapszał, S. M., & Zajączkowski, A. (1974). Słownik karaimsko-rosyjsko-polski. Russkıy Yazık.
• Bayniyazov, A., & Bayniyazova, J. (2009). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi sözlüğü (K. Koç, Ed.). IQ Kültür Sanat.
• Birtek, F. (1944). En eski Türk savları. Alâeddin Kıral.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk dünyası, ortak atasözleri sözlüğü. AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F., & Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük (M. Öner, Akt.). TDK.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk. TDK.
• Ercilasun, A. B. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki şiirler ve atasözleri. Bilge Kültür-Sanat.
• Geldiyev, G., & Karayunusoğlu, Y. (2017). Karşılaştırmalı Türkmen atasözleri. TDK.
• Gökyay, O. Ş. (1938). Dede Korkut. Arkadaş.
• Gültek, V. (2014). Büyük Rusça-Türkçe sözlük. Multilingual.
• Gürsoy Naskali, E., & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. TDK.
• Gürsoy Naskali, E., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., & Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. TDK.
• Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. TDK.
• İsmail, Z. (t.y.). Türkçe Kazakça sözlük. Lazer Ofset.
• İzbudak, V. (1936). Atalar sözi. TDK.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. Say.
• Karasoy, Y., & Aşcı, U. D. (Haz.). (2006). Şecere ansiklopedik Türkmen etnik adları sözlüğü. Tablet.
• Kırbaş, G. (2021a). Karay Awazı Dergisi (1931-1938) temelinde Karay Türkçesinde deyimler (Transkripsiyonlu metin-çeviri-inceleme-sözlük) (Tez No. 678579) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kırbaş, G. (2021b). W. Radloff’un Türk lehçeleri sözlüğü denemesi eserindeki Karaim (Karay) Türkçesi söz varlığı. Palet.
• Koçak, M. (2021). Karay Türkçesi ağızları tematik söz varlığı (Haliç-Lutsk, Kırım, Trakay). Atatürk Kültür Üniversitesi.
• Kowalski, T. (1996). Karayim lehçesi sözlüğü (K. Aytaç, Çev.). Engin.
• Küçükballı, F. N. (2023). Altay Türkçesi ve Türkiye Türkçesi ağızlarının (Eski Türkçeyle karşılaştırmalı) ortak kelimeler sözlüğü. Palet.
• Mardkowicz, A. (Ed.). (1935). Karay Awazı VIII. Jagiellonska.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). TDK.
• Oy, A. (1957). Dede Korkut’ta atasözleri II. Türk Dili, VI(65), 267-272.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Türk Tarih Kurumu.
• Öztopçu, K. (1992). Uygur atasözleri ve deyimleri. Doğu Türkistan Vakfı.
• Öztürk, A. (2019). Karay Türkçesinde isim. Fenomen.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. TDK.
• Polkanov, Y. A. (1995). Kırımkayların atalar sözü. Bahçisaray.
• Radloff, W. (1960). Versuch einess Wörterbuches der Turk-Dialekte (Opıt slovarya tyurkskih nareçiy) (2. bs.). Mouton & Co.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T., & Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt ağzı sözlüğü (Ş. H. Akalın & C. Turgunbayev, Çev.). TDK.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. TDK.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Simurg.
• Üstüner, A. (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu metinlerinde deyimler, atasözleri ve kısa hikâyeler (Tez No. 019637) [Yüksek Lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yaman, E., & Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi karşılıklar kılavuzu. TDK.
• Yaqubqızı, M. (2013). Atalar sözləri. Nurlan.
• Yoldaşev, İ., & Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Özbek atasözleri. Engin.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü (C. 1.) (A. Taymas, Çev.). Ankara Üniversitesi.
• Yurtbaşı, M. (2003). Sınıflandırılmış Türk atasözleri. Bilge.
• Yusuf, B. (1993). Turkcha-O’zbekcha O’zbekcha-Turkcha lug’at. O’zbekistan.
• Zhumabekov, K. (2020). Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinde hayvan adı içeren atasözleri üzerine karşılaştırmalı bir çalışma. Platanus.
• Türk Dil Kurumu. (2023). https://tdk.gov.tr (Son Erişim Tarihi: 12.10.2023)