Eski Türk Yazıtlarında Hayvan Adlarıyla Kurulmuş Kişi Adları Üzerine İncelemeler

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 375 - 401, 25.12.2025

Mihriban Aydın

Öz

Kişi adları, bir milletin en eski çağlardan bugüne kadarki inanç sistemlerini, geleneklerini, yaşam biçimlerini yansıtması bakımından çok önemlidir. Özellikle inanç sistemlerinde değişiklik, kişi adları tercihlerini de etkilemektedir. Bu bağlamda Türklerin çok fazla inanç sistemi ile ilişki kurması, farklı coğrafyalarda hüküm sürmesi, doğal olarak ilk önce kişi adlarının değişmesine yol açmaktadır. Türklerin ilk yazılı belgeleri olarak kabul edilen Türk Runik harfli eski Türk yazıtları, bugün Avrasya’nın çok farklı bölgelerine yayılmış, sayısı beş yüzü aşkın metinlerdir. Bunların önemli bir bölümü dikili hatıra taşları iken bir bölümü ise kayalara ve günlük hayatta kullanılabilen türlü nesneler üzerine yazılmıştır. Bu metinler, Türk Dili alanı için olduğu kadar, başta tarih, kültür, arkeoloji, sanat, sosyoloji olmak üzere başka bilim alanları için de değerli bir hazine niteliğindedir. Bu nedenle yazıtlar dönemi Türkçesi bugün dünyanın birçok bölgesine dağılmış olarak yaşayan Türklerin sosyal, ekonomik, dinî yaşayışları hakkında ilk bilgileri vermektedir. Bu çalışmada eski Türk yazıtlarından elde edilen hayvan adlarıyla kurulmuş kişi adları üzerinde durulacaktır. Güçlü, değerli ve özellikle korkulan hayvanların kişi adı olarak tercih edilmesinin ilk örnekleri, hem dilbilgisi konuları bakımından incelenecek hem de yedi ve sekizinci yüzyıl Türk dünyasında o hayvanın değeri üzerinde değerlendirme yapılacaktır. On iki hayvanlı takvimde yer alan hayvan adlarıyla kurulup kurulmadığı, kişi adının metinlerde hayvan adı olarak geçip geçmediği konusuna da değinilecektir. Makale; yırtıcı olan ve yırtıcı olmayan hayvanlar olarak iki başlığa ayrılacak, elde edilen materyal ilgili bölümün altında alfabe sırası ile verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe , Eski Türk yazıtları , Kişi adları , Hayvan adları , Onomastik

Studies on Personal Names Derived from Animal Names in Old Turkic Inscriptions

Öz

Personal names are very important in that they reflect the belief systems, traditions, and lifestyles of a nation from the earliest times to the present day. Changes in belief systems, in particular, also affect people’s preferences for names. For this reason, the fact that Turks have established relationships with many belief systems and ruled over different geographical areas naturally led to changes in personal names. The ancient Turkic inscriptions written in the Turkic Runic alphabet, which are considered to be the first written documents of the Turks, are now scattered across many different regions of Eurasia, with over five hundred texts in total. A significant portion of these are memorial stones, while others are inscribed on rocks and various objects used in everyday life. These texts are a valuable treasure trove not only for the field of Turkish language, but also for other scientific fields such as history, culture, archaeology, art, and sociology. For this reason, the Turkic language of the inscription period provides the first information about the social, economic, and religious life of Turks living in many parts of the world today. This article will focus on personal names derived from animal names found in old Turkic inscriptions. The first examples of powerful, valuable, and particularly feared animals being chosen as personal names will be examined in terms of linguistic issues, and the value of those animals in the Turkish world of the seventh and eighth centuries will be evaluated. It will also be discussed whether the names of the animals in the twelve-animal calendar were used to establish the calendar and whether the person’s name appears as an animal name in the texts. The article will be divided into two sections: prey and non-prey animals. The material obtained will be presented in alphabetical order under the relevant section.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic , Old Turkic Inscriptions , Personal names , Animal names , Onomastics

Kaynakça

• Aalto, P. (1946). Zu den Pferdenamen der Orchon-Inschriften. Finnisch-Ugrische Forschungen, 29, 127-133. (E. Aydın, Çev., “Orhon Yazıtlarındaki At İsimleri Üzerine”, Türk Dili, 587, 2000, 453-457).
• Aalto, P. (1971). Iranian contacts of the Turks in pre-Islamic times. L. Ligeti (Ed.), Studia Turcica içinde (s. 29-37). Akadémiai Kiadó.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları: Eski Türk runik yazıtları üzerine bir inceleme. Kömen.
• Alyılmaz, C. (1996). Köktürk yazıtları ve Köktürk yazıtlarında atlar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4, 155-163.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks (Hzl.: K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Atalay, B. (1992). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I-IV. Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (2006). Bilge Kağan Yazıtında geçen kök teyeŋ hayvan adı üzerine. Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (s. 347-356). Bilkent Üniversitesi.
• Aydın, E. (2008). Şine Usu Yazıtında hayvan adlarıyla kurulmuş yer adları üzerine incelemeler. Turkish Studies, 3(1), 202-208.
• Aydın, E. (2009). Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki amga (amgı) korgan üzerine. Turkish Studies, 4(3), 273-282.
• Aydın, E. (2011). Küli Çor Yazıtının 18. satırındaki YGR harfleriyle yazılmış sözcük üzerine düşünceler. M. Ölmez, E. Aydın, M. S. Kaçalin ve P. Zieme (Ed.), Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290. yılı (720-2010) sempozyumu bildirileri içinde (s. 225-232). İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Aydın, E. (2013). Eski Türklerin bir deve türüne verdiği ad: ägri täwä. Tyurkskaya Runika: Yazık, istoriya, kul’tura, Cilt 2 içinde (s. 97-99). Tuvinskiy İnstitut Gumanitarnıh İssledovaniya.
• Aydın, E. (2016). Eski Türk yazıtlarında bitkiler ve hayvanlar. Türk Kültürü, 2016(1), 1-51.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019a). Sibirya’da Türk izleri: Yenisey yazıtları. Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2019b). Türklerin bilge atası Tonyukuk. Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2022). Eski Türklerde gündelik hayat. Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2024). Köl Tegin: Türklerin yenilmez savaşçısı. Kronik Kitap.
• Aydın, M. (2023). Türkçenin onomastiğine katkılar: Uygur yazıtlarındaki kişi adları. Türkbilig, 46, 55-86.
• Aydın, M. (2025). Eski Türk kişi adları (Gözden geçirilmiş yeni basım). Bilge Kültür Sanat.
• Aydoğanlar, E. (2012). Irk Bitig’de hayvan adları ve hayvanlarla ilişkili kavramlar. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2(1), 27-30.
• Bailey, H. W. (1949). A Khotanese text concerning the Turks in Kantsou. Asia Major (New Series), 1(1), 28-52.
• Bailey, H. W. (1951). The Staël-Holstein miscellany. Asia Major (New Series), 2(1), 1-45.
• Bang, W. (1980). Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji mektupları (1925-1934) (Ş. Tekin, Çev.). Atatürk Üniversitesi.
• Barutcu Özönder, F. S. (1998). Yenisey kitabeleri ve yer sular. Journal of Turkish Studies, 22(2), 171-184.
• Barutcu Özönder, F. S. (1999). Türkler ne zaman bir “millet” idi? I. Ortak bir köken mitleri vardı: “Dişi-kurt”tan türemişlerdi. Kök Araştırmalar, 1(2), 65-92.
• Baskakov, N. A. (2019). Türk lehçelerindeki Çince altıntı kelimelerin problemleri üzerine (E. Mulkibayeva, Çev.). Gazi Türkiyat, 24, 211-219.
• Batmanov, I. A., Aragaçi, Z. B., & Babuşkin, G. F. (2006). Eski ve bugünkü Yenisey dili (K. Sarıgül & İ. Aydemir, Çev.). Avrasya.
• Bazin, L. (1948). Un texte proto-turc du IVe siècle: Le distique Hiong-nou du “Tsin-chou”. Oriens, 1(2), 208-219.
• Bazin, L. (1957). Noms de la ‘chèvre’ en turc et en mongol. O. Pritsak & J. von Farkas (Ed.), Studia Altaica: Festschrift für Nikolaus Poppe zum 60. Geburtstag içinde (s. 28-32). Otto Harrassowitz.
• Bazin, L. (1971). Les noms turcs de l’‘aigle’. Turcica, 3, 128-132.
• Bazin, L. (1978). Les noms turcs et mongols de l’‘ours’. R. Dor & M. Nicholas (Ed.), Quand le crible était dans la paille: Hommage à Pertev Naili Boratav içinde (s. 83-93). Paris.
• Bazin, L. (1993). Quelques remarques d’épigraphie turque ancienne. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 33-41.
• Bazin, L. (1995). Pre-Islamic Turkic borrowings in Upper Asia. Diogenes, 43(3), 35-44.
• Brands, H. W. (1974). Zum metaphorischen Gebrauch türkischer Tierbezeichnungen I. Central Asiatic Journal, 18, 129-134.
• Caferoğlu, A. (1953). Türk onomastiğinde at kültü. Türkiyat Mecmuası, 10, 201-212.
• Caferoğlu, A. (1968). Filolojide insan ve hayvan soybirliği. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1968, 1-15.
• Choi, H.-W. (1993). Contacts of Korean and Turkic in the early period. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 73-78.
• Choi, H.-W. (2000). A study of the ancient Turkic “TARKAN”. International Journal of Central Asian Studies, 5, 104-111.
• Clauson, G. (1959). The earliest Turkish loan words in Mongolian. Central Asiatic Journal, 4, 174-187.
• Clauson, S. (1962). Turkish and Mongolian studies. The Royal Asiatic Society.
• Clauson, G. (1967). Eski Türkçe üzerine üç not (A. Levendoğlu, Çev.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1966, 19-37.
• Clauson, G. (2017). Türkçe gölge kelimeler (S. Hirik, Çev.). Cappadocia Journal of History and Social Sciences, 8, 274-283.
• Clauson, G. (2021). Türkler ve kurtlar (M. L. Yener, Çev.). Dil Araştırmaları, 28, 187-198.
• Çetin, İ. (1986). Gök-Türk kitabelerinde isimleri geçen hayvanlar. Türk Folkloru Araştırmaları, 1986(1), 123-141.
• Dankoff, R., & Kelly, J. (1982). Compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) (Part I). Harvard University.
• Dankoff, R., & Kelly, J. (1984). Compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) (Part II). Harvard University.
• Demirci, Ü. Ö. (2014). Uygur metinlerinde yılan. Turkish Studies, 9(3), 541-547.
• Demirci, Ü. Ö. (2014). Tarihi lehçelerde yılan. Turkish Studies, 9(5), 679-687.
• Doerfer, G. (1985). Mongolo-Tungusica (Band 3). Harrassowitz.
• Doerfer, G. (1995). Türkische Farbbezeichnungen und Pferdezucht. Central Asiatic Journal, 39, 208-227.
• Doğan, L. (2001). Türk kültüründe hayvanlar ve hayvan isimleri. Türk Dünyası, 12(2), 615-660.
• DTS: Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Akademiya Nauk SSSR.
• Ecsedy, H. (1965). Old Turkic titles of Chinese Origin. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 18(1-2), 83-91.
• ED: Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (2002). Anmerkungen zu den Jenissei-Inschriften. M. Ölmez & S.-Ch. Raschmann (Hrsg.), Splitter aus der Gegend von Turfan (Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags) içinde (ss. 51-73).
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Brill.
• Esin, E. (1976). Tuġrıl und Kara-kuş. Annali dell’Instituto Orientale di Napoli, 36, 189-211. (Ayrıca: Togrıl and Songkur. Fifth International Congress of Turkish Art, içinde 295-322.)
• EUTS: Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Enderun.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Giraud, R. (1999). Gök Türk İmparatorluğu... (İ. Mangaltepe, Çev.). Ötüken Neşriyat.
• Golden, P. B. (2002). Tušı: The Turkic name of Joči. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 55(1-3), 143-151.
• Gönüllü, A. R. (1985). Türk onomastiğinde teke. Türk Folkloru, 6(71), 17-20.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Einar Munksgaard.
• Gül, B. (2006). Hayvan adları ile kurulan Türk ve Moğol kişi adları. Türkbilig, 12, 185-191.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Hamilton, J. (1986). Manuscrits Ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang I. Peeters.
• Hamilton, J. R. (1997). Toquz-Oguz ve On-Uygur (Y. Koç & İ. Birkan, Çev.). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 187-232.
• Hatipoğlu, V. (1968). Türkçede bazı hayvan adları. XI. Türk Dil Kurultayı Bilimsel Bildirileri içinde (ss. 179-187). Türk Dil Kurumu.
• Hauenschild, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari. Harrassowitz.
• Hauenschild, I. (2006). Botanica und Zoologica im Babur-name. Harrassowitz.
• İnan, A. (1958). “Börü=Kurt” ve “Yok-Hayır” kelimeleri üzerine. Türk Dili, 84, 606-608. (Yeniden basım: 1998, Makaleler ve İncelemeler I, ss. 625-627.)
• Kalan, E. (2012). Tarihi kaynaklara göre Cüçi adının kökeni... Tarih İncelemeleri Dergisi, 27(1), 119-130.
• Karakuş, İ. (1997). Türkçe adbilimde hayvan adları. Erdem, 27, 1143-1152.
• Károly, L. (2008). Yakut names for animals... Acta Orientalia..., 61(3), 295-323.
• Kormuşin, İ. V. (1997). Tyurkskiye Yeniseyskiye yepitafii. Nauka.
• Küçük, S. (2009). Türk kültüründe donlarına göre atlara verilen adlar. Turkish Studies, 4(8), 1830-1855.
• Küçük, S. (2013). Eski Türkçede kuş isimleri. Turkish Studies, 8(13), 1237-1246.
• Li, Y.-S. (1997). On the origin of baqa. Central Asiatic Journal, 41(2), 250-269.
• Mackerras, C. (2000). Uygurlar (Ş. Tekin, Çev.). D. Sinor (Der.), Erken İç Asya Tarihi içinde (ss. 425-458). İletişim.
• Malov, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov. Akademiya Nauk SSSR.
• Menges, K. H. (1935). Die Wörter für „Kamel“... Ungarische Jahrbücher, 15, 517-528.
• Menges, K. H. (1968). Turkic languages and peoples. Harrassowitz.
• Orkun, H. N. (1940). Eski Türk yazıtları III. Türk Dil Kurumu.
• OTWF: Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Harrassowitz.
• Ölmez, M. (1997). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (2). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 175-186.
• Ölmez, M. (2008). Eski Türk yazıtlarında eşük, kedimlig ve teve üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 18, 333-340.
• Özyetgin, M. (2006). On the use of the title “Beg” among the Turks. International Journal of Central Asian Studies, 11, 156-170.
• Pelliot, P. (1931). Les Formes turques... Bulletin of the School of Oriental Studies, 6(3), 555-580.
• Poppe, N. (1960). Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen I. Porta Linguarum Orientalium.
• Poppe, N. (1983). Orta Moğolcada Türkçe kelimeler (G. Karaağaç, Çev.). Türk Dünyası Araştırmaları, 27, 255-262.
• Potapov, L. P. (1972). Tyulberi Yeniseyskih runiçeskih nadpisey. Tyurkologiçeskiy Sbornik, 145-166.
• Pulleyblank, E. G. (1962). The consonantal system of Old Chinese. Asia Major, 9(1), 58-144.
• Pulleyblank, E. G. (1999). Çinlilerin Türklere verdiği adlar (E. B. Özbilen, Çev.). Türk Dünyası Araştırmaları, 121, 149-154.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Ramstedt, G. J. (1951a). Alte türkische und mongolische Titel. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 55(2), 59-82.
• Ramstedt, G. J. (1951b). Über onomatopoetische Wörter... Journal de la Société Finno-Ougrienne, 55(2), 106-112.
• Roux, J. P. (1959). Le chameau en Asie Centrale. Central Asiatic Journal, 5, 35-76.
• Roux, J. P. (1966). Faune et flore sacrées... Adrien-Maisonneuve. (Türkçesi: 2005, Kabalcı.)
• Rybatzki, V. (2000). Titles of Türk and Uigur rulers... Central Asiatic Journal, 44(2), 205-292.
• Rybatzki, V. (2006). Die Personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente [Doktora tezi, Helsinki Üniversitesi].
• Rybatzki, V. (2011). Classification of Old Turkic loanwords... M. Ölmez, E. Aydın, P. Zieme & M. S. Kaçalin (Ed.), Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290. Yılı içinde (ss. 185-202). İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Sinor, D. (1988). The Turkic title tutuk rehabilitated. Turcica et Orientalia içinde (ss. 145-148). Swedish Research Institute.
• Şçerbak, A. (2000). Arslan kelimesinin etimolojisine dair... Hasan Eren Armağanı içinde (ss. 290-296). Türk Dil Kurumu.
• Şirin User, H. (2007). Runik harfli Türk yazıtlarında av. Dil Araştırmaları, 1(1), 49-59.
• Şirin User, H. (2010). Byzantinoturcica’da kayıtlı... XV. Türk Tarih Kongresi içinde (c. 3, ss. 597-616). Türk Tarih Kurumu.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları: Söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu.
• TDES: Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro.
• Tekin, T. (1983). Kuzey Moğolistan’da yeni bir Uygur anıtı: Taryat Kitabesi. Belleten, 46(184), 795-838.
• Tekin, T. (1996). Altaic etymologies I. International Journal of Central Asian Studies, 1, 245-268.
• Tekin, T. (1999). Hemçik-Çırgakı yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 5-15.
• Tekin, T. (2000). İkinci Bay-bulun (= E 49) yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, 10, 81-90.
• Temir, A. (1981). Türkçe Kül-Tigin ve Moğolca Otçigin adları üzerine. K. Röhrborn & H. W. Brands (Hrsg.), Scholia içinde (ss. 194-200). Harrassowitz.
• Tezcan, S. (1978). Eski Türkçe buyla ve baga sanları üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1977, 53-69.
• Thomsen, V. (1924). Alttürkische Inschriften... Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 78, 121-175.
• TMEN I: Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische I. Franz Steiner.
• TMEN II: Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische II. Franz Steiner.
• TMEN III: Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische III. Franz Steiner.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurcada hayvan adları. Türklük Bilimi Araştırmaları, 33, 221-281.
• Ünal, O. (2015). İhe-Ashete yazıtı. Bilig, 73, 271-294.
• Vasilyev, D. D. (1983). Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Akademiya Nauk SSSR.
• Vasilyev, D. D. (2011). Güney Sibirya’daki Gök Türk runik yazıtlarında adları geçen kişiler... Ü. Çelik Şavk (Ed.), III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu içinde (c. 2, ss. 901-910). Hacettepe Üniversitesi.
• VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Societas Fenno-Ugrica.
• Vovin, A. (2004). Some thoughts on the origins of the Old Turkic 12-year animal cycle. Central Asiatic Journal, 48(1), 118-132.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (2006). Hybrid names as a special device of Central Asian naming. L. Johanson & Ch. Bulut (Ed.), Turkic-Iranian contact areas içinde (ss. 114-127). Harrassowitz.