Reduplication in Qashqai Turkish

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 191 - 249, 13.06.2024

Moslem Rezaei Amaleh

https://doi.org/10.32449/egetdid.1432733

Öz

In this article, it has been tried to reveal the language materials known as reduplication in Qashqai Turkish. Qashqai Turkish, which is a spoken and written language found in the central and southern regions of Iran, is a branch of Oghuz Turkish. As in the other branches and all periods of the Turkic languages, reduplications are frequently used in Qashqai Turkish, to increase the power of expression. This linguistic phenomenon, basically consists of two words that are the same, close or opposite in form or in meaning, coming together and expressing a single meaning: ana-baba “parent”, maşın-malan “car, means of transportation”, qärrı-qoca “elderly, old people”, darı-darman “medicine”, dävrä-däli “reverse, circuit, wrong”, sär-sowğat “gift”. These identified reduplications were evaluated and classified in terms of meaning, structure and origin. Reduplications seen in historical and contemporary Turkic languages from the ancient periods of this language to the present day are also seen in Qashqai Language with almost the same form, meaning and usage. The fact that the reduplications in Qashqai Language, one of the continuing branches of the Turkic languages, are close to, similar to, or of the same quality and nature as the reduplications in historical and contemporary Turkic languages is among the results obtained in this article as evidence showing the integrity and continuity of the Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

Contemporary (Modern) Turkic Languages, Oghuzish, Qashqai Turkish, lexicology, reduplication

Kaşkay Türkçesinde İkilemeler

Öz

Kaşkay Türkçesinde bulunup ikileme adıyla bilinen dil materyalleri bu makalenin konusudur. İran’ın orta ve güney bölgelerinde konuşma ve yazı dili olarak kullanılan Kaşkay Türkçesi, Oğuz Türkçesinin bir koludur. Özellikle sözlü Kaşkay Türkçesi zengin dil materyalleri içermektedir. Söz konusu dil materyallerinden biri olan ikilemeler Türk dilinin diğer kollar ve dönemlerinde olduğu gibi Kaşkay Türkçesinde de temelde anlatım gücünü artırmak amacıyla kullanılmaktadır. Dilbilimsel bir olgu olan ikileme; biçim, anlam veya yapı bakımından aynı, yakın veya zıt iki kelimenin yan yana gelip tek bir anlam ifade etmesinden oluşmaktadır: ana-baba “ebeveyn”, maşın-malan “araba, ulaşım aracı”, qärrı-qoca “yaşlı, yaşlılar”, dar-darman “ilaç”, dävrä-däli “ters, aksi, devrik, yanlış”, sär-sowğat “hediye”. Bu makalede Kaşkay Türkçesi ağızlarının yanı sıra Kaşkay sözlüğü ve seçilmiş yazılı eserleri taranarak ikilemeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen ikilemeler anlam, yapı ve köken bakımından değerlendirilerek sınıflandırılmıştır. Makalenin sonunda yaklaşık 1000 ikileme örneği alfabetik sıraya göre listelenmiştir. Türk dilinin eski dönemlerinden günümüze kadar Tarihî ve Çağdaş Türk lehçelerinde görülen ikilemeler, Kaşkay Türkçesinde de hemen hemen aynı şekil, anlam ve kullanımlarda görülmektedir. Kaşkay Türkçesindeki ikilemelerin, Tarihî ve Çağdaş Türk lehçelerindeki ikilemelerle yakın, benzer veya aynı nitelik ve mahiyette olması, Türk dilinin bütünlüğü ve sürekliliğini gösteren bir husus olarak bu makalede elde edilen sonuçlar arasındadır.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk Lehçeleri, Oğuz Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, sözcükbilim, ikileme

Teşekkür

Sayın Hüseyin Moslemi (Can Kerçembulu) ve Hüseyin Ciddi Bayat'a teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Abik, A. D. (2010). (isim1 + lı/+lu) (isim2 + lı/+lu) kuruluşundaki ikilemeler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 2(17), 1-20.
• Ağca, F. (2015). Eski Uygurca iştikaklı ikilemeler üzerine. In B. Gül (Ed.), Alkış Bitiği Kemal Eraslan Armağanı (pp. 17-30). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Akkuş, B. (2021). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde ikilemeler (Tez No. 696528) [Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Aksan, D. (2006). Anadilimizin Söz Denizinde. Bilgi.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe ikilemeler sözlüğü. Anı.
• Anvarian Aghdam, A. (2009). Kaşkay Türklerinde atasözleri (Tez No. 241374) [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ataizi Erenoğlu, D. (2017). Kaşkay Türklerinin Dili. TDK.
• Atalay, B. (2006). Divanü Lugati’t-Türk (Vols. I-III). TDK.
• Atmaca, E., & Kral, F. (2015). Kazak Türkçesindeki ikilemelerin sınıflandırılması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(1), 194-213.
• Aydın, E. (1997). Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler. Türk Dili Dergisi, 544, 417-421.
• Bozkurt, H. (2013). Türkmen Türkçesinde ikilemeler (Tez No. 241374) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bozok, E. (2012). Eski Uygur Türkçesinde iştikaklı kelimeler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Osmangazi Üniversitesi.
• Böler, T. (2010). Çaştani Bey Hikâyesindeki ikilemeler ve Türkçede ikilemelerin eskiliği meselesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 42(42), 33-60.
• Can, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Tez No. 262949) [Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press.
• Çağatay, S. (1963). Türkçede “Kadın” İçin Kullanılan Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 13-49.
• Çağatay, S. (1978). Uygurcada Hendiadyoinler. In Türk lehçeleri üzerine denemeler (pp. 29-66). Ankara Üniversitesi DTCF.
• Çelik, M. (2014). Kaşkay Türkçesi metinleri. Gece Kitaplığı.
• Çelik, M., & Yılmaz, M. (2020). Türkiye’de yayımlanan çalışmalar ışığında Kaşkay Türkçesinde ikilemeler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 50, 47-76.
• Çimen, E. (2021). “İkilemeler” hakkında bibliyografya çalışması. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6(1), 53-80.
• Çoraklı, Ş. (1991). Türkçe ve Almancada ikilemeler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Doğan, L. (2012). Türkmen Türkçesinde ikilemeler. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 36, 90-103.
• Doğan, L. (2021). Gagauz Türkçesinde ikilemeler. Trakya Eğitim Dergisi, 11(3), 1637-1659.
• Doğan, T. (2022). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme, Yettim Yal (Yetim Tepe), Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Dizin. NEÜ.
• Doulatabadi, F. (2017). Kaşkay Türklerinin Edebiyatı. TDK.
• Durgut, H. (2004). Türkiye Türkçesinde ikilemelerde kalan arkaik kelimeler. In 5. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (pp. 1-10). Ankara.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiatüstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, İnanmalar, Uygulamalar. Bilig, 32, 125-144.
• Eker, S. (2005). Çağdaş Türk Dili. Grafiker.
• Emre, A. C. (1945). Yineleme, İkizleme, Katmerleme. Türk Dil Bilgisi (pp. 15-30). İstanbul.
• Ercilasun, A., & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş Metin-Çeviri Notlar-Dizin. TDK.
• Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler ve yinelemeler üzerine. Bilig, 33, 189-225.
• Ergin, M. (2012). Türk Dil Bilgisi. Bayrak.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk Dilinde ikileme. TDK.
• İsi, H. (2018). Eski Uygur Türkçesinde “kut kıv” ikilemesinde geçen “kıv” sözcüğünün tarihî metinlerden Türkiye Türkçesine serüveni. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(15), 32-53.
• Kara, M. (2009). Hakas Türkçesinde ikilemeler. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(4), 35-62.
• Karahan, L. (1998). Türkçede Söz Dizimi. Akçağ.
• Karaman, A. (2021). Eski Türkçede (VIII.-XII. yüzyıl) ikilemeler (Tez No. 661004) [Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kardeş, R. (2015). Yakut (Saha) Türkçesinde ikilemeler. Siberian Studies (Sad), 3(8), 35-60.
• Koca, E. (2007). Kırgız-Türk dillerindeki yansıma sözcüklerden oluşan ikilemeler. Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi Kırgız Dili ve Edebiyatı Dergisi, 12, 1-26.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. TDK.
• Mardani Rahimi, A. (1999). Atalarsözü: Kaşkay Türklerinin atasözleri. Keyanneşr.
• Mardani Rahimi, A. (2007). Kaşkay Sözlügü. Ensari.
• Mirzai, A. (2017). Qaşqayı Tapmacaları/Bulmacalar. Yaşıl Alma.
• Muradi Keşkollu, S. (2010). Mehr-i Haver, Mah-ı Mağrib. Qaşqayı.
• Ölmez, M. (1991). Ana Altayca sözbaşı *d-. Türk Dilleri Araştırmaları (pp. 167-190). Ankara.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Ölmez, Z. K. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
• Ölmez, Z. K. (1998). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (2). In Bahsı Ögdisi 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı (pp. 235-260). Simurg.
• Öz, A. (1997). Özbek Türkçesinde ikilemeler. Türkoloji Dergisi, 12(1), 287-311.
• Öztürk, S. (2008). Yeni Uygur Türkçesinde ikilemeler. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, 3(4), 1036-1048.
• Pekacar, Ç. (2006). Kumuk Türklerinin atasözleri (inceleme, metin, diziler). Meyil Matbaacılık.
• Rezaei Amaleh, M. (2023). Kaşkayı Türkçesi Ağızları (giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 794259) [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sarı, İ. (2018). Eski Türkçede eşmerkezli birleşik sözcük yapıları. In Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu 2018 Ulanbator-Moğolistan, Bildiriler Kitabı (Vol. 2, pp. 1252-1267).
• Seferi Keşkollu, A. (2015). Yettimyal, Kaşkay Türkçesinde Şiir ve Yazın Kökenlerine Bir Baxış. Neşr-i Hemara.
• Sev, G. (2004). Divanü Lûgati Türk’te ikilemeler. Türk Dili, 634, 497-510.
• Soydan, S. (2017). Ali Şir Nevâî ve Hüseyin Baykara’nın manzum eserlerine göre klasik Çağatay Türkçesinde ikilemeler. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 7(14), 319-332.
• Şahbazi, Ş. (1988). Kaşkay Şiiri. Mustafavi.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Tez No. 122582) [Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Taş, İ. (2012). Kutadgu Bilig’de ikilemeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 60(2), 43-96.
• Tekin, T. (1995). İkilemeler. In Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk (pp. 15-17). Simurg.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede tekrarlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2-3(3), 429-447.
• Tunca, H. (2023). Kaşkay Türkçesi söz varlığı (Tez No. 783382) [Doktora tezi, İnönü Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Türk Dil Kurumu. (1972). Dîvânu Lûgat-İt-Türk dizini. TDK.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Güncel Türkçe sözlük. TDK.
• Uğur, A., & Tokyürek, H. (2023). Altun Yaruk Sudur metninde sadece ikileme yapısında görülen fiiller üzerine. Dil Araştırmaları Journal of Language Studies, 17(32), 9-34.
• Ulutaş, İ. (2007). Kırgız Türkçesinde ikilemeler. Akademik Bakış, 13, 1-15.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yalçın, S. K., & Çeçen, E. (2020). Azerbaycan Türkçesi sözlüğündeki ikilemeler üzerine bir değerlendirme. Túrkologia, 6(104), 32-44.
• Yılmaz, S. A. (2018). Eski Türk Runik harfli metinlerdeki askerî ve siyasî terimler ile unvan niteleyicilerin Özbek Türkçesindeki izleri. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 4(7), 260-296.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı kelimler. TDK.