Sacred Smell and Smoke in Khwarezm Culture: Incense

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 43 - 69, 13.06.2024

Esra Çam

https://doi.org/10.32449/egetdid.1446500

Öz

After the discovery of fire, it is thought that many other substances such as resins, herbs, barks, spices, etc. found in nature were combined with fire by humans and the smoke and odour obtained were attributed mystical meanings and started to be used in rituals. Since ancient times, incense has been the main element of various rituals and magical practices such as providing communication between God and man, inviting or expelling spiritual beings, as well as being used for purposes such as benefiting from its pleasant odour that attracts people and curing various diseases. It is possible to state that the belief and cultural structures of the society in which it is burnt, the geography and the period are the determining factors in shaping the usage areas, content and function of incense, which is related to odour, smoke and fire. In this study, from this point of view, the tradition of burning incense in the Khwarezm region of Uzbekistan is analysed. In the article, the incense materials used by the people of Khwarezm, the place of these materials both in Khwarezm and in other beliefs and cultures, the usage areas of incense in the region and its function in rituals, the people who burn incense in rituals or magical practices and the purposes of burning incense were determined and evaluated. The inputs of this study consists of the data, that is obtained during the field research in the Khwarezm region between 2021-2022 and the written sources belong to the literature.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, Khwarezm, incense, belief, ritual

Proje Numarası

-

Harezm Kültüründe Kutsal Koku ve Duman: Tütsü

Öz

Ateşin keşfinden sonra doğada bulunan reçineler, otlar, ağaç kabukları, baharatlar gibi daha pek çok maddenin insan tarafından ateşle birleştirildiği ve bu keşfin akabinde mistik anlamlar yüklenerek ritüellerde kullanılmaya başlandığı ifade edilebilir. Tütsü, güzel koku elde etmenin ve odaklanma sağlamanın çok daha ötesinde Tanrı ile insan arasında iletişimi sağlamak, ruhsal varlıkları davet etmek ya da kovmak gibi çeşitli ritüellerin ve büyüsel uygulamaların ana unsuru olmuştur. Koku, duman ve ateş ile bağlantılı olan tütsünün şekillenmesinde ise dönem, coğrafya, inanç ve kültür belirleyici birer unsur olarak kabul edilebilir. Bu çalışmada bu noktadan hareketle, Özbekistan’ın Harezm bölgesindeki tütsü yakma geleneği incelenmiştir. Makalede, Harezm halkının kullandığı tütsü maddeleri, bu maddelerin hem Harezm’deki hem de diğer inanç ve kültürlerdeki yeri, bölgede tütsünün kullanım alanları ve ritüellerdeki işlevi, ritüellerde ya da büyüsel uygulamalarda tütsü yakan kişiler ve tütsü yakma amaçları belirlenerek değerlendirildi. Bu çalışmanın verilerini ise Harezm bölgesinde 2021-2022 yıllar arasında yaptığım alan araştırmasında elde ettiğim veriler ile literatürde bu bağlamda kaleme alınmış yazılı kaynaklar oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Harezm, tütsü, inanış, ritüel

Etik Beyan

Etik belgesi dosyalar kısmında ektedir. Doktora tez çalışmamı başlığı altında Harezm halk kültürü kapsamında etik belgesi alınmış ve Ege Üniversitesinin ilgili birimi tarafından onaylanmıştır.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Acaloğlu, A. (2004). Geleneksel kültürde tuzun seniyolojik işlevi ve Türk kültür geleneğinde tuz. E. Gürsoy Naskali, M. Şen (Ed.), Tuz kitabı içinde (s.133-45). Kitabevi.
• Akalın, Ş. H. (1993). Üzerlik. II. Uluslararası Karacaoğlan-Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 20-22 Kasım 1991 bildiriler içinde (s.247-260) Çukurova Üniversitesi.
• Arthur, H. Collins, M. A. (1913). Symbolism of animals and birds represented in English Church architecture. McBride, Nast&Co.
• Artun, E. (t.y.). Tekirdağ’da batıl inançlar.(s.66-73). 02.02.2024 tarihinde https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_tekirdag_batil.pdf adresinden erişilmiştir.
• Ata, A. (2004). Türkmenlerde tuzun kutsallığı. E. Gürsoy Naskali, M. Şen (Ed.), Tuz kitabı içinde (s.86-93). Kitabevi.
• Atchley, E. G. C. F. (1909). A history of the use of incense in divine worship. Longmans.
• Balaban, T. (2019). Âdem ile Havva ve yasak meyve arketipi metinlerarasılık bağlamında tabunun anlatıda izdüşümü. SUTAD, 77,175-195. https//doi.org/10.21563/sutad.855802
• Baldick, J. (2011). Hayvan ve şaman Orta Asya’nın antik dinleri. Hil.
• Çam, E. (2022). Harezm bölgesi kadınlarının sembolik ve ritüelistik giyim-kuşam unsurlarına bir örnek: leçek. Karadeniz Araştırmaları, XIX, 75,823-846.
• Çam, E. (2023). Özbekistan Harezm Bölgesi ritüellerinin kadın icracıları: halfeler (Tez No. 792770) [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Çam, E. (2023). Ateşin Harezm bölgesi inanç yapısındaki yeri üzerine değerlendirme. 21. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Ankara. (Ed. Şahin, K. vd.). s. 362-373.
• Çam, E. (2024). Harezm’de demonolojik varlık inanışı ve kötücül varlıklarla mücadele etme yöntemleri. 10. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. (Tam metin basım aşamasında).
• Çetin, M. (2016). Hadislerde “tuz”un yeri ve yaşamsal dengedeki rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (43), 2394-2400.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahatları. Kabalcı.
• Doğer, L. Borstalar, C. (2021). Kutsal bal: ikonografisi ile Bizans sanatında arı ile bal. Sanat Tarihi Dergisi, 30, (2). 1335-1387.https// doi.org/10.29135/std.953230
• Dundes, A. (1992). Wet and dry, the evil eye: an essay in IndoEuropean and semitic worldview. A. Dundes (Ed.). The Evil Eye: A Casebook in (s. 257-312). Madison.
• Eliade, M. (2003). Dinler tarihine giriş. (Lale Arslan, Çev.). Kabalcı.
• Eliade, M. (2003). Zalmoksis’ten Cengiz Han’a. (Ali Berktay, Çev.). Kabalcı.
• Elliott, J. H. (2015). Beware the evil eye the evil eye in the Bible and the Ancient World-Volume 1-Introduction, Mesopotamia, and Egypt. Cascade Books- Eugene, Oregon.
• Emeksiz, A. (2012). Türk halk kültüründe üzerlik. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28, 229-242.
• Ergun, P. (2014). Şaman/kam ve yılan. E. Gürsoy Naskali (Ed.),Yılan kitabı içinde (s.53-122).
• Gezgin, İ. (2011). Tarih öncesinden Antik Çağa bal. E. Gürsoy Naskali, H. Oytun Altun (Ed.), Arı ve bal içinde (s.71-96). Kitapevi.
• Gezgin, D. (2011). Mitolojik arıların ballı öyküleri. E. Gürsoy Naskali, H. Oytun Altun (Ed.), Arı ve bal içinde (s.97-114). Kitapevi.
• Hacıoğlu, N. (2019). Yenilmesi mübah görülen hayvanlar ile ilgili hadis rivâyetlerinin değerlendirilmesi. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 19, (1),191-219.
• Hyams, G. (2004). Incense rituals, mystery, lore. Chorincle Books.
• Ioyrish, N. P. (1974). Pchely Cheloveku. Izdatel’stvo Nauna.
• İnan, A. (1968). Makaleler ve incelemeler. TTK.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm (materyaller ve araştırmalar). TTK.
• Kaval, Y. (2023). Tunceli halk kültüründe hayvanlar. (mitler- inanışlar-ritüeller- gelenekler-âdetler). Gece Kitaplığı. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. (1991). TKB.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2016). Türk kültüründe ateş ve ocak kültü. Kömen.
• Mastors, S. L. (2021). The big book of magical incense. Weiser Books. R. s. Ellwood and G. D. Alles (Ed). (2007). Incense: The encyclopedia of world religions (revised edition). Facts on File.
• Ransome, H. M. (1986). The sacred bee in Ancient Times and folkore. Butler& Tanner LTD.
• Razauskas, D. Tsivyan, T. V. (2005). Iz mifologicheskogo vestiariya: ezh v kosmogoniçeskih Dredaniyah (Balto- Balkanskiy Areal), Baltiyskiye perekrestki: etnos, konfessiya, mif, tekst.
• Riva, A. (1984). Magic with incense and powders. International ımports.
• Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da kutsal bitkiler ve hayvanlar. (Aykut Kazancıgil- Lale Arslan, Çev.). Kabalcı.
• O’zbekiston Millîy Ensilopediyasi A- (2013). Davlat Ilmiy Nashriyoti.
• Prohorov, A. M. (Ed.). (1977). Bolşoy Sovetskaya Ensiklopediçeskiy Tom 27.
• Shomaqsudov, S. H. ve Shorahmedov, S. H. (1990). Hikmatnoma: Oʻzbek Maqollarining Izohli Lugʻati. Oʻzbek Sovet Entsiklopediyasi Bosh Redaktsiyasi.
• Snesarev, G. P. (1969). Relikti domusulmanskix verovaniy i obryadov uzbekov Xorezma. – M.: Nauka
• Sular, M. E. (2018). Günümüzde İran Zerdüştîleri (Tez No. 490773) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sular, M. E. (2023). Geçmişten günümüze Zerdüştîlikte hayvan algısı. Ankara Okulu.
• Sümer, N. (2016). Dinsel ve mitolojik sembol olarak bazı kültürlerde yılan. Akademik Sosyal Çalışmalar Dergisi, 43. 275-288. DOI: 10.9761/JASSS3229
• Vinci, L. (1980). Incense its ritual significance, preparation and use. New York.
• Ubushieva, D. B. (2021). Mifologiya ezha v Kalmyckom folklore. Novyy Filogicheskiy Vestnik, 2,(57),392-403.
• Uzunçarşılı, İ. H.(1998). Osmanlı Devletinde saray teşkilatı. TTK.
• Tuhteneva, S. (2004). Altay halkının dünya görüşünde tuz. E. Gürsoy Naskali, M. Şen (Ed.), Tuz Kitabı içinde (s.93-95). Kitabevi.
• Zimmer, H. (2004). Hint Sanatı ve Uygarlığında Mitler ve Simgeler. (Gül Çağlalı Güven, Çev.). Kabalcı.
• URL-1: Taha Suresi 10-13 ayetleri 15.01.2024 tarihinde https://www.kuranvemeali.com/taha-suresi/10-ayeti-meali adresinden erişilmiştir.
• URL-2: Çıkış 3/2-4 ayetleri 15.01.2024 https://kutsal-kitap.net/bible/tr/index.php?id=58&mc=1&sc=55 adresinden erişilmiştir.
• URL-3: Bratinica, T. Editors of Encyclopedia. 30.01.2024 tarihinde https://www.britannica.com/topic/haoma adresinden erişilmiştir.
• URL-4: Turkish Bible: Leviticus 05.02. 2024 tarihinde https://sacred-texts.com/bib/wb/trk/lev.htm adresinden erişilmiştir.
• URL-5: Kutsal Kitap Çıkış ayetleri 25.03.2024 tarihinde https://kutsal-kitap.net/bible/tr/index.php?id=85&mc=1&sc=55 adresinden erişilmiştir.
• URL-6: Plants&environment blog. 07. 02. 2024 tarihinde https://www.researchgate.net/publication/353117983_CLOVES_GOOD_FOR_VIRAL_BACTERIAL_FUNGAL_INFECTIONS adresinden erişilmiştir.
• URL-7: Doty, M. (t.y.). Micodosing Peganum Harmala. 07.02.2024 tarihinde https://www.researchgate.net/publication/322234580_Microdosing_Peganum_harmala adresinden erişilmiştir.