On Traditional Elements and Some Words about Children in Tsengel Tuvans

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 119 - 134, 13.06.2024

Zolbayar Gagaa Vildan Koçoğlu Gündoğdu

https://doi.org/10.32449/egetdid.1474426

Öz

The Republic of Tuva, which is affiliated with the Russian Federation, is the geography where the majority of the population of Tuvans live collectively. Apart from the Republic, Tuvans also live in groups in Mongolia and China. Trying to preserve their language and culture in a multilingual and multicultural environment, the Tuvans have continued some traditional elements and old vocabulary from past to present, but have lost or changed some of them as a result of both language and culture interaction. In this article, we will focus on the traditional elements and a few vocabulary of the Tuvans, known as Altai or Tsengel Tuvas in the literature, who live in the Tsengel district of Bayan Ölgiy tribe in Mongolia. The article consists of two parts. In the first part, after giving brief information about the Tsengel Tuvans and their language, a few cultural elements and rituals regarding the child in their traditional life are emphasized. The second part includes the evaluation of 11 words related to children in the context of word formation ways and lexicalization.

Anahtar Kelimeler

Tsengel Tuvans, children, traditions, vocabulary, word formation

Sengel Tuvalarında Çocukla İlgili Geleneksel Unsurlar ve Bazı Sözler Üzerine

Öz

Rusya Federasyonu’na bağlı Tuva Cumhuriyeti, Tuvaların nüfus çoğunluğunun toplu olarak yaşadığı coğrafyadır. Cumhuriyet dışında Moğolistan ve Çin’de de gruplar hâlinde Tuvalar yaşamaktadır. Çok dilli ve çok kültürlü bir çevrede dillerini, kültürlerini korumaya çalışan Tuvalar geçmişten günümüze bazı geleneksel unsurları ve eski söz varlığını devam ettirmişler bazılarını ise hem dil hem kültür etkileşimi sonucunda kaybetmiş ya da değiştirmişlerdir. Bu makalede Moğolistan’ın Bayan Ölgiy aymağının Sengel ilçesinde yaşayan literatürde Altay ya da Sengel Tuvaları olarak anılan Tuvaların çocukla ilgili geleneksel unsurları ve bir kaç söz varlığı üzerinde durulacaktır. Makale iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Sengel Tuvaları ve dilleri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra geleneksel yaşamlarında çocuğa dair bir kaç kültürel unsur, ritüel üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm ise çocukla ilgili 11 sözcüğün sözcük yapma yolları ve sözlükselleşme bağlamında değerlendirmesini içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Sengel Tuvaları, Çocuk, Gelenekler, Söz Varlığı, Sözcük yapımı

Kaynakça

• Akıncı, R. E. (2017). Tsengel Tuvalarının dünya görüşünde gelenek, uyum ve süreklilik. İ. A. Aydemir & M. Erdem (Ed.), Tuva Araştırmaları içinde (s. 5-18). Grafiker.
• Aydemir, A., & Erdem, M. (Ed.). (2017). Tuva Araştırmaları: Tuvaca varyantların belgelenmesi ve tanımlanması. Grafiker.
• Aydemir, İ. A. (2009). Altay Tuvaları - Altaylarda unutulmuş bir Türk halkı. Bilig, 1-12.
• Badarç, B. (2016). Sengel Tuvalarının tarihi. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 2016(1), 163-167.
• Badarç, B. (2009). Leksika jivotnovodstva v tsengelskom dialekte tuvinskogo yazıka: v sravnitelno-sopostavitelnom aspekte. Dissertatsii i avtoreferata po VAK RF 10.02.20, Kandidat filologiçeskix Nauk. Novosibirsk.
• Badarç, B. (2002). O nekotoryh leksiçeskih osobennostyah tsengelskih tuvinstev Severo-Zapadnoy Mongolii. Uçenye Zapiski, 19, 179-187.
• Badarç, B., & Koçoğlu Gündoğdu, V. (2020). Sengel Tuvalarında bazı hayvan adları üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 20(2), 429-446.
• Bavuu-Sürün, M. V., Tsetsegdar, U., Gansuh, H., & Badarç, B. (2009). O klassifikatsii dialektov tuvinskogo yazıka. Sibirskiy filologiçeskiy jurnal, (3), 158-166.
• BK. (1995). Boktu Kiriş, Bora Şeeley. Tıva Ulustuñ Maadırlıg Toolu. Kızıl.
• Demir, N. (2017). Dilbilimsel alan araştırmalarının Galsan Tschinag’ın eserlerindeki kültürel ögelerin anlaşılmasına katkısı. İ. A. Aydemir & M. Erdem (Ed.), Tuva Araştırmaları: Tuvaca varyantların belgelenmesi ve tanımlanması içinde (s. 33-48). Grafiker.
• Dongak, U. (2013). Möñgün Dagşa. (U. A. Dongak, Dü., Z. Gagaa, Red.) Ulaanbaatar-Kızıl: Tıvanın Gumanitarlıg Şinçilelder İnstitudu/Moolduñ Ertemner Akademiyazınıñ Bayan-Ölgiy aymakta niitilel-ekonomiktig şinçilelder institudu.
• Erdem, M. (2017). Tsengel Tuvaları: Toplumdilbilimsel bir değerlendirme. İ. A. Aydemir & M. Erdem (Ed.), Tuva Araştırmaları: Tuvaca varyantların belgelenmesi ve tanımlanması içinde (s. 49-60). Grafiker.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi. Bayrak.
• Ergun, M., & Aça, M. (2004). Tıva kahramanlık destanları I. Akçağ.
• Gagaaoglu, Z. (1993). Aldın Dagşa. Kızıl: Tıvanıñ Nom Ündürer Çeri.
• Güngör, O. C. (2016). Türkçede çocukla ilgili söz varlığı. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Kenin-Lopsan, M. (2019). Tuvaların gelenekleri (İ. Tosun, Akt.). Bengü.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2019). Bir araştırmacı bir seri üç kitap: Polina Seren ve Moğol Tuvaları üzerine. Tehlikedeki Diller Dergisi, (14), 117-140.
• Monguş, M. V. (2002). Tuvintsı Mongolii i Kitaya. Nauka.
• Özbek, E. E. (2016). Tuva destanlarının söz varlığı. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özbek, E. E. (2018). Tuva destanlarında kullanılıp Tuvaca sözlüklerde bulunmayan sözcükler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(23), 227-242. https://doi.org/10.12981/motif.474
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Seren, P. (2006). Moolda Sengel Tıvalarının Çançıldarı. Kızıl: Tıvanın Gumanitarlıg Şinçilelder İnstitudu.
• Taube, E. (1967). Kinderwiegen im Cengel-sum (Westmongolei). Mitteilungen des Instituts für Orientforschung, Band XIII, 199-206. Akademie Verlag.
• Taube, E. (1996). Zur gegenwärtigen Situation der Tuwiner im west-mongolischen Altai. A. Berta, B. Brendemoen, & C. Schönig (Haz.), Symbolae Turcologicae: Gedenkschrift für Lars Johanson zum 60. Geburtstag (s. 213-226). Swedish Research Institute in Istanbul.
• Türker, F., & Koçoğlu Gündoğdu, V. (2016). Tıva Türklerinde geçiş dönemi ritüelleri: Doğum, düğün, ölüm. Türkbilig, (32), 141-154.
• TRS. (1968). Tuvinskо-russkiy slоvаr (E. R. Tеnişеv, Ed.). Sоv. еntsiklоpеdiya.
• TSTY I. (2003). Tolkovıy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka (Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı) (Tom 1 A-Y). Nauka.
• TSTY II. (2011). Tolkovıy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka (Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı) (Tom 2 K-S). Nauka.
• Yoloğlu, G. (1999). Türklerin aile merasimleri. AKM.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı kelimeler. Türk Dil Kurumu.