Türk Dünyasında İcra Edilen Yaylı Halk Çalgılarından Örnekler

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 363 - 388, 17.12.2024

Özgür Çelik

https://doi.org/10.32449/egetdid.1542484

Öz

Türk yaylı halk çalgıları, icra edildikleri her kültür dairesi içinde gelişerek ve değişerek günümüze ulaşmıştır. Müzik yapma ihtiyacının ve günlük yaşamın ihtiyaçları doğrultusunda ve de icra edildikleri topluluğun yaşamış olduğu bölgenin fiziksel koşullarına göre de şekillenen bu çalgılar, taşındıkları her bölgede yeni anlamlar kazanmıştır. Farklı coğrafyalarda yaratılmalarına rağmen şekil, yapı ve icra özellikleri açısından benzer özellikler taşıyan yaylı halk çalgıları, Orta Asya’da yaşayan Türk boyları ile diğer bölgelerde yaşayan Türk boyları arasında, çalgı kültürü açısından da ortak bir kültürel geçmişin ve ilişkinin var olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda bu makalede, ortak kültürel mirasımız olan Türk Dünyası yaylı halk çalgılarından; İgil (Tuva özerk Cumhuriyeti), Bızaançı (Tuva Özerk Cumhuriyeti), Kılkobız (Kazakistan), Gidjak (Türkmenistan / Özbekistan), Setâr (Sato) (Özbekistan) ve Kamança (Azerbaycan – İran / Güney Azerbaycan) çalgılarının şekil ve yapı özellikleri yanında, icralarını da merkeze alarak bilgiler verilecektir. Bu bilgiler ışığında karşılaştırma yöntemiyle Türk dünyasında icra edilen yaylı halk çalgıları arasındaki şekil, yapı ve de icra özellikleri bakımından ortak özellikleri tespit edilecek ve de Türk dünyası yaylı halk çalgı tipleri hakkında bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dünyası, yaylı halk çalgıları, igil, setâr, kamança, kılkobız, gidjak, bızaançı

Examples of Bowed String Folk Instruments Performed in the Turkish World

Öz

Turkish bowed string folk instruments have survived to the present day by developing and changing in every cultural circle in which they are performed. These instruments, which were shaped in line with the need to make music and the needs of daily life, as well as the physical conditions of the region where they were performed, have gained new meanings in every region they moved to. Although they were created in different geographies, bowed string folk instruments have similar characteristics in terms of shape, structure and performance features, and show that there is a common cultural history and relationship between the Turkish tribes living in Central Asia and the Turkish tribes living in other regions in terms of instrument culture. In this context, in this article, bowed string folk instruments of the Turkish World, which are our common cultural heritage; İgil (Tuva Autonomous Republic), Bızaançı (Tuva Autonomous Republic), Kılkobız (Kazakhstan), Gidjak (Turkmenistan), Setâr (Sato) (Uzbekistan), Kamancha (Azerbaijan - Iran / South Azerbaijan), in addition to the shape and structure features of their instruments, their performances information will be given at the centre. In the light of this information, common features of the stringed folk instruments performed in the Turkish world in terms of their shape, structure and performance characteristics will be determined by comparison method, and a conclusion will be tried to be reached about the types of stringed folk instruments of the Turkish world.

Anahtar Kelimeler

Turkish world, bowed string folk instruments, igil, kamancha, setâr, kılkobız, bızaancı, gidjak

Kaynakça

• Abdullayeva, S. (2002). Azerbaycan halk çalgı aletleri. Adiloğlu Neşriyatı.
• Akbarova, İ. A. (1987). Muzika luğâti. Ğafur Ğülâm Namığdaği Adabiyat ve Sanat Naşriyati.
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü II (Hemaset-Züyültü). MEB.
• Arslan, M., & Öger, A. (2007). Uygur Türklerinde bazı çalgılar ve Çin kültürüne etkisi. In Halk müziğinde çalgılar uluslararası bildirileri (pp. xx-xx). Motif Vakfı Yayınları.
• Çelik, Ö. (2010). Türk dünyasında üç yaylı çalgı: Kılkobız, kamança ve kabak kemane. Ege Üniversitesi.
• Çelik, Ö. (2018). Batı Anadolu’da kabak kemane ve icra geleneği [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi.
• Deligöz, A. (2019). Hakasya, Tuva, Altay, Kazakistan ve Türkiye’de 18. yüzyıldan günümüze tırnak yaylı çalgılar [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi.
• Deligöz, A. (2024). Tuva Özerk Cumhuriyeti halk çalgılarından Bızaançı. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 6–12). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/konservatuvar/ icerik/Bildiriler.pdf
• Erfani, M. (2024). İran/Güney Azerbaycan halk çalgılarından kamança ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 45–47). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/konservatuvar/icerik/Bildiriler.pdf
• Gazimihal, M. R. (1958). Asya ve Anadolu kaynaklarında ıklığ. Ses ve Tel Birliği.
• Gurbanova, J. (2024). Türkmen müzik kültüründe Gidjak’ın rolü ve şekillenme süreçleri. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 17–36). https://konservatuvar.ege.edu.tr/ files/ konservatuvar/icerik/Bildiriler.pdf
• Gündoğdu Koçoğlu, V. (2013). Günümüz Tuva Türkçesi: Giriş-dil özellikleri-metinler-söz dizini [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi.
• Gürdal, İ. (2014). Kopuz ve Türk Dünyası halk çalgıları. Yeni Türkiye Türk Mûsıkîsi Özel Sayısı, 10(57), 165–175.
• İmin, M. (2002). Kedimiy Çalgu-Gicek. Şincang Sen’iti, 3, 22–23.
• Köşkendey, İ. (2024). Tuva Özerk Cumhuriyeti halk çalgılarından İgil ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 6–12). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/ konservatuvar/icerik/ Bildiriler.pdf
• Litip, T., & Tursun, İ. (2006). Uygur müzik aletleri. Uygur Neşriyatı.
• Necefzade, A. (2024). Kamança ve yaylı rebap sazlarının benzer ve farklı özellikleri. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 36–39). https://konservatuvar.ege.edu.tr/ files/konservatuvar/icerik/Bildiriler.pdf
• Olmaşaviç, R., Batırova, N., & Zokirov, A. (2024). Özbekistan halk çalgılarından Sato ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 5–12). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/konservatuvar/icerik/Bildiriler.pdf
• Orazbayeva, R. (2024). Kazakistan halk çalgılarından Kılkobız ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 47–52). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/konservatuvar/ icerik/Bildiriler.pdf
• Ovezgeldiev, A. (2024). Türkmenistan halk çalgılarından Gidjak ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 13–17). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/konservatuvar/ icerik/Bildiriler.pdf
• Ögel, B. (1991). Türk kültür tarihine giriş: Türk halk musikisi aletleri (Uygur Devleti’nden Osmanlılara) (Cilt IX). Kültür Bakanlığı.
• Slobin, M. (1976). Music in the culture of Northern Afghanistan. The University of Arizona Press.
• Şahin, H. İ. (2011). Türkmen destanları ve destancılık geleneği. Kömen.
• Saribayev, B. (1978). Kazahskie muzikalnıe instrumentı. Jalın.
• Seyidova, Y. (2009). Kamançanın Azerbaycan musiki medeniyetinin gelişimindeki rolü. Kültür Evreni, 2(Bahar), 494–502.
• Tazhiyeva, L. (2024). Kazakistan halk çalgılarından Kılkobız, Kobız Prima ve icrası. In Ö. Çelik & M. Duranlı (Eds.), 1. Uluslararası Türk Dünyası Halk Çalgıları Sempozyumu: Yaylı Çalgılar Bildirileri (pp. 39–45). https://konservatuvar.ege.edu.tr/files/ konservatuvar/ icerik/Bildiriler.pdf
• Vertkov, K., Blagodatov, G., & Iazovitskaia, E. (1963). Atlas muzıkalnıh instrumentov narodov.
• Kişisel Görüşmeler: Batırova, N. (2023, Aralık 14). Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı, İzmir.