Institutional Representation of Turkish Islamic-Thought: One Hundred Years of the Republic’s Imam Hatip Experience

Yıl 2025, Cilt: 40 Sayı: 1, 81 - 102, 30.07.2025

Muhammet Ertoy

https://doi.org/10.18513/egetid.1600857

Öz

Since the Tawhid-i Tedrisat Law and the establishment of Imam Hatip Schools, one hundred years have passed. These schools emerged as a unique, institutional solution to religion-state and religion-society relations and the public's demands for religious education. Since their establishment, these schools have been the subject of political, ideological and sociological debates, but their historical and institutional dimensions have been neglected to be analyzed within a tradition of thought. In this study, such a historical perspective is adopted and Imam Hatip Schools are analyzed in the context of religious thought and state tradition. It is important to evaluate this historical-sociological ground without being bound by current political preferences and political and ideological attitudes. In this study, legal and institutional processes and findings on collective identity, belonging and social representations are discussed together. The contributions of these schools to the modernization process and the multidimensional role they played in social change have been revealed.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Institutionalization , Tradition , Modernization , Identity

TÜRK-İSLAM DÜŞÜNCESİNİN KURUMSAL TEMSİLİ: CUMHURİYETİN YÜZ YILLIK İMAM HATİP OKULLARI DENEYİMİ

Öz

Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun ve İmam Hatip Okullarının kuruluşunun üzerinden tam bir yüz yıl geçmiştir. Bu okullar din-devlet ve din-toplum ilişkilerine ve halkın din eğitimine yönelik taleplerine özgün, kurumsal bir çözüm olarak ortaya çıkmıştır. Kuruldukları günden beri politik, ideolojik ve sosyolojik tartışmalara konu olan bu okulların tarihsel ve kurumsal boyutları ile bir düşünce geleneği içerisinde irdelenmesi ihmal edilmiştir. Bu çalışmada böyle bir tarihsel perspektiften hareket edilmekte ve İmam Hatip Okulları bir dini düşünce ve devlet geleneği bağlamında ele alınmaktadır. Bu tarihsel-sosyolojik zeminin güncel siyasal tercihlerden, politik ve ideolojik tavır alışlardan bağımsız değerlendirilebilmesi önem arz etmektedir. Çalışmada yasal ve kurumsal süreçlerle kolektif kimlik, aidiyet ve toplumsal temsillere ilişkin bulgular bir arada değerlendirilmiştir. Böylelikle bu okulların modernleşme sürecine katkıları ve toplumsal değişimde oynadıkları çok boyutlu rolleri ortaya konulmaya çalışılmış; güncel dini ve kültürel meselelerin çözümünün gelenek ile modernliğin, toplumsal taleplerle kurumsal önerilerin bir arada düşünülmesi ile mümkün olacağına işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Kurumsallaşma , Gelenek , Modernlik , Kimlik

Kaynakça

• Acar 2022 Ali Kemal Acar, Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Düşüncesinde Din Eğitimi, Grafiker Yayınları, Ankara.
• Akşit ve Coşkun 2004 Bahattin Akşit ve Mustafa Kemal Coşkun, “Türkiye’nin Modernleşmesi Bağlamında İmam-Hatip Okulları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: İslamcılık,(Ed. Yasin Aktay vd.), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 394-410.
• Altıkulaç 2016 Tayyar Altıkulaç, Zorlukları Aşarken, 3 Cilt, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• Aşlamacı 2014a İbrahim Aşlamacı, Pakistan Medreselerine Bir Model Olarak İmam-Hatip Okulları, Dem Yayınları, İstanbul.
• Aşlamacı 2014b İbrahim Aşlamacı, “Türkiye'nin İslam Eğitim Modeli: İmam-Hatip Okulları ve Temel Özellikleri”, Journal of Turkish Studies, 9/5, s. 265-278.
• Aşlamacı 2017 İbrahim Aşlamacı, Öğrenci ve Öğretmenlerine Göre Imam-Hatip Liseleri: Profiller, Algılar, Memnuniyet, Aidiyet, Dem Yayınları, İstanbul.
• Aşlamacı ve Karmış 2020 İbrahim Aşlamacı ve Muhammed Karmış, “Okul Yöneticilerine Göre İmam Hatipli Vizyonu Üzerine Nitel Bir Araştırma”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 11/1, s. 59-91.
• Atçıl 2017 Abdurrahman Atçıl, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi ve Ulema”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 36, s. 1-20.
• Aydemir 2017 Mehmet Ali Aydemir, “Türkiye’de İmam Hatip/li Algısı: Bazı Göstergeler Bağlamında Sosyolojik Bir Değerlendirme”, Talim 1/1, s. 5-27.
• Bozan 2007 İrfan Bozan, Devlet ile Toplum Arasında: Bir Okul: İmam Hatip Liseleri Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı, Tesev Yayınları, İstanbul.
• Coşkun ve Şentürk 2010 Mustafa Coşkun ve Burcu Şentürk, “Gelenekçilikten” Muhafazakar Modernliğe İmam Hatip Okulları Örneği”, Mülkiye Dergisi, 34/268, s. 249-263.
• Çakır vd 2004 Ruşen Çakır - İrfan Bozan - Balkan Talu, İmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler, Tesev Yayınları, İstanbul.
• Duran 2005 Burhanettin Duran, “Cumhuriyet Dönemi İslamcılığı: İdeolojik Konumları, Dönüşümü ve Evreleri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: İslamcılık, (Ed. Yasin Aktay vd.), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 129-156.
• Emiroğlu 2016 Atiye Emiroğlu, Türkiye’de Din Eğitimi Bağlamında İmam Hatip Okulları (1924-1980), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya.
• Gökaçtı 2005 Mehmet Ali Gökaçtı, Türkiye’de Din Eğitimi ve İmam Hatipler, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Güngör 2005 Erol Güngör, İslamın Bugünkü Meseleleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Heper 2006 Metin Heper, Türkiye’de Devlet Geleneği, Doğu Batı Yayınları, Ankara.
• Kaplan 2005 İsmail Kaplan, Türkiye’de Milli Eğitim İdeolojisi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Kara 2008 İsmail Kara, Cumhuriyet Türkiyesi'nde Bir Mesele Olarak İslam, Dergah Yayınları, İstanbul.
• Karaman 2015 Hayreddin Karaman, Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve Hatıralar, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Kaya vd 2020 Merve Kaya - Ayşe Humeyra Bilgü - Sümeyye Kuşakcı, “İmam-Hatip Liseleri Üzerine Kapsamlı Bir Literatür Taraması”, Talim 4/1, s. 79-113.
• Kaymakcan ve Aşlamacı 2011 Recep Kaymakcan ve İbrahim Aşlamacı. “İmam-Hatip Liseleri literatürü üzerine bibliyografik bir inceleme”, Değerler Eğitimi Dergisi, 9/22, s. 71-101.
• Macit 2014 Mustafa Macit. “Sosyal Medyada “İmam Hatipli” Temsilleri: Kolektif Bir Kimlik Söylemindeki Sosyal-Bilişsel İzdüşümler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 51, s. 379-394. Mermutlu 2008 Bedri Mermutlu, “İmam-Hatip Liselerinin Seküler Açmazı”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 10/38, s. 87-98.
• Ocak 1999 Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslâm: Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Öcal 1999 Mustafa Öcal, “Kuruluşundan Günümüze Imam-Hatip Liseleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 6, s. 201-254.
• Öcal 2008 Mustafa Öcal, Tanıkların Dilinden Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Dini Hayat. Ensar Neşriyat, İstanbul.
• Öcal 2015 Mustafa Öcal, “Dünden Bugüne İmam Hatip Liseleri (1913-2013)”, 100. Yılında İmam Hatip Liseleri Sempozyumu, (Ed. Recep Kaymakcan vd.), Dem Yayınları, İstanbul, s. 65-104.
• Özcan 2006. Faruk Özcan, Sosyo-İdeolojik ve Sembolik Yönüyle Türkiye'de Örgün Din Eğitimi: İmam-Hatip Liseleri Örneği, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Özensel ve Aydemir 2016 Ertan Özensel - Mehmet Ali Aydemir, Türkiye'de İmam Hatipli Olmak: Temel Sorunlar, Beklentiler ve Değer Yapıları, Çizgi Yayınevi, Konya.
• Subaşı 2004 Necdet Subaşı, “İmam hatip (li) ler üzerine: Teolojik Birikimin Modern Kaynakları”, Değerler Eğitimi Dergisi, 2/6, s. 116-132.
• Subaşı 2005 Necdet Subaşı, Ara Dönem Din Politikaları, Küre Yayınları, İstanbul.
• Şahin 2020 Haşim Şahin, Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Toplumunda Dinî Zümreler (1300-1400), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Topal 2015 Şevket Topal, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Dönemi Sonrası Kurulan İmam-Hatip Liseleri Medreselerin Devamı Sayılabilir mi?”, “100. Yılında İmam Hatip Liseleri” Uluslararası Sempozyumu, (Ed. R. Kaymakcan vd.), Ensar Neşriyat, İstanbul, s. 747-757.
• Toprak 2018 Hicret Toprak, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinî Kurumsallaşma: Diyanet İşleri Başkanlığının Kuruluşu”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 51, s. 217-233.
• Uçar 2017 Recep Uçar, “İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretmenlerinin ‘İmam Hatipli’ Vizyonu”, Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 3/2, s. 83-127.
• Yakıt 2013 İsmail Yakıt, Türk-İslâm düşüncesi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Zengin 2002 Zeki Salih Zengin. “Kurtuluş savaşı döneminde ve Cumhuriyet'in Başlarında Türkiye’de Medreseler ve Din Eğitimi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43/2, s. 277-313.