ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK ÇAĞDA GÜNEYDOĞU ANADOLU’DA DİN VE SOSYAL YAPI

Yıl 2011, Cilt: 26 Sayı: 1, 173 - 199, 01.06.2011

Serap Özdöl

Öz

Neolitik Çağ uzun yıllar basit tarımcı köy topluluklarının yaşadığı bir dönem olarak yorumlansa da, yakın bir zamanda göründüğünden de karmaşık ve dinamik bir süreç olarak tanımlanmaya başlanmıştır. Bu dönemde Yakındoğu’daki bazı göçebe avcı-toplayıcıların neden yerleşik topluluklara dönüştükleri, bu dönüşümü gerçekleştiren halkların düşünsel, dinsel, hiyerarşik ve ideolojik oluşum ve gelişimleri kısaca sosyal yapılarının hangi temel dinamiklere bağlı olarak nasıl şekillendiği büyük merak konusudur. Bu sorunlar, bu makalenin inceleyeceği ana temaları oluşturur.Konuyla ilgili yerleşmelerden Çayönü, Hallan Çemi, Nevali Çori ve Göbeklitepe’deki arkeolojik kanıtlara göre Neolitik Çağın en başından beri açık bir biçimde sivil ve kült amaçlı kamusal yapılar ayrımı gözlenir. Hatta Göbeklitepe’nin yalnızca bir kült merkezi olarak tasarlandığı anlaşılır. Anıtsal ve sembolik bir dinsel mimarinin yanı sıra, bu kült yapılarında ele geçen aynı nitelikteki heykeltıraşlık eserleri ve prestij eşyaları, şimdilik arkaik formlarını bilemediğimiz son derece incelikli, anıtsal ve sofistike bir dinsel sanat anlayışını gözler önüne serer. Ayrıca bu yapıların ve eserlerin kullanımıyla ilgili bazı değişik uygulamalar da komplike seramonik gelenekleri ortaya koyarlar.Söz konusu arkeolojik bulguların analiz edilmesi sonucunda, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda toplumsal yapıyı şekillendiren ana unsurun, katı ve karmaşık bir inanç sistemi olduğu anlaşılmaktadır. Bu sistemin oluşumunda kült merkezleri ve yapıları, ayrıcalıklı grupların oluşturduğu bir toplum yapısı ve bu merkezler ve ruhban sınıfın etrafında şekillenen bir “tapınak ekonomisi”nin rol oynadığı görülür. Yakındoğu’da çekirdek bölge olarak nitelendirilen Verimli Hilal bölgesinde, Neolitik Çağın tipik yaşam biçimi olan yerleşik yaşama geçiş, hayvan ve bitkilerin evcilleştirilmesi ve sonrasında bu yaşam biçiminin gelişmesi, yayılması ve çöküşü de, dönemin kurumsal bir niteliğe dönüşmüş inanç sistemi ile ilişkilendirilir. İnsanlık tarihindeki önemli dönüşümlerin öncüllerinin Güneydoğu Anadolu Bölgesini de içine alan Verimli Hilal bölgesinde günümüzden 13-14 bin yıl öncesinden başlayarak var olduğu anlaşılır. Bu gelişmelerin birçoğu sonraki dönemlerde bölgedeki kentleşmeye yol açan sosyal bir alt yapı ya da dinamikler olarak düşünülebilir. Bununla birlikte Çanak Çömleksiz Neolitik Çağın sosyal yapısı için, kentleşme dönemindeki gibi uzmanlaşmış ve sınıf farklılıkları derinleşmiş, kompleks bir toplum düşünmek doğru olmaz. Neolitik Çağ halkları “karmaşık”tan çok “karmaşıklaşma”ya başlayan, tam zamanlı bir uzmanlaşmanın olmadığı, ayrıcalıklı bir sınıf tarafından olasılıkla da bir ruhban sınıf tarafından yönetilse de henüz tam anlamıyla örgütlenmiş bir yapıda olmayan bir toplum şeklinde tanımlanabilir. Bu satırların yazarına göre, Kuzey Mezopotamya’daki bu elit kesimin ve bölgenin genlerine işlemiş bu baskıcı inanç sistemi ve yönetim anlayışının birdenbire ve tümüyle yok olması mümkün görünmemektedir. Bu gruplar ve onların temsil ettiği anlayış, bu defa Güney Mezopotamya’daki Obeyd evresinde birer katalizör olarak tekrar ortaya çıkmış ve kentleşme süreci ile birlikte dinsel merkezlerin etrafında şekillenen tapınak ekonomisini yönlendirmiş olabilirler. Daha da ötesi Güneydoğu Anadolu’da günümüzdeki katı aşiret sistemi yapısı bile aradan geçen binlerce yıla karşın, Neolitik Çağın başlarında ortaya çıkan bir sistemin uzantısı olabilir. Bu da bize bölgedeki Neolitik Çağın bir “hediyesi / mirası” olsa gerektir

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Çanak Çömleksiz Neolitik, Güneydoğu Anadolu, Göbekli Tepe, Din, Sosyal Yapı