Türkleşme Sürecinde Kuzey-Doğu Anadolu’da İlk Sikke Basım Faaliyetleri: Bazı Nadir Saltuklu ve Mengücekli Sikkeleri Üzerine Değerlendirmeler

Yıl 2019, Cilt: 34 Sayı: 2, 667 - 686, 30.12.2019

Ali Mıynat

https://doi.org/10.18513/egetid.661639

Öz

Müslüman-Türk Anadolu’da basılan ilk Türk sikkeleri sorunsalı, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu konuda çalışan nümismat, tarihçi ve araştırmacıların kafasını karıştırmıştır. Aslında konu üzerinde yapılan analitik, eleştirel çalışmalar çok sınırlı olmakla birlikte, birçoğu kataloglama düzeyinde kalmıştır. Ayrıca Ortaçağ çalışan tarihçilerin nümismatik bilimine yeterli özeni göstermemesi, Ortaçağ arkeolojisi disiplininin yeterince gelişmemesi, müze ve saha çalışmalarının da sığ ve sınırlı olması yeni bulgulara ulaşmayı, beraberinde yeni yorumlar getirmeyi zorlaştırmıştır. Bu çalışmada genel olarak kuzey-doğu Anadolu’da sırasıyla Erzurum ve Erzincan merkezli olarak kurulan Saltukoğulları ve Mengücekoğulları beyliklerine ait daha önce yerli ve yapancı sikke kataloglarında ya da akademik çalışmalarda yer verilmeyen bazı bakır sikkelere odaklanacağız. Bunların içinde Saltuklu meliki Ziyâüddîn el-Muzaffer Gâzi’ye (518-526 / 1124-1132) ait nadir iki adet tarihsiz bakır sikke, mevcut bulgular ışığında Anadolu’da Türkler tarafından bastırılan ilk sikkelerden olmaya adaydır. 12. yüzyıl, Türklerin yeni topraklarında kalıcı olmak adına verdikleri şiddetli askerî mücadeleler yanında, sosyo-ekonomik ve idarî yapılarını tesis ederek Anadolu’nun Türkiye olmasını sağladıkları çağdır. Her açıdan değişim ve dönüşümlerin yaşandığı bu yüzyılda, coğrafyanın çok kültürlü ikliminde etkileşimler de kaçınılmaz olmuştur. Çalışmaya konu edilen sikkeler, bölge ve dönem üzerine çalışan araştırmacılara önemli veriler sunmanın yanında, Türkmen beylerinin yeni yurtlarında bilinenden önce sikke bastırmaya başladıklarını, ayrıca Saltuklu ve Mengücekli meliklerinin çıkarcı bir tavırla bölgede kendilerine miras kalan ya da ellerine geçen malzemeleri nasıl kullandıklarını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Saltukoğulları, Mengücekoğulları, Anadolu, numismatik, sikke darbı

The First Coinage Activities in North-Eastern Anatolia during The Turkization Period: Considerations on Some Rare Saltuqid and Mengujekid Coins

Öz

Since the second half of the 19th century, the question of the earliest Turkish coins struck in Muslim-Turkish Anatolia confused the numismatists, historians and researchers working on this subject. In fact, although analytical and critical studies on the subject are very limited, many of them remain at the cataloguing level. Moreover, the fact that the historians working in the Medieval Ages did not pay enough attention to the numismatic science, the medieval archaeology discipline was not sufficiently developed, and the museum and field studies were shallow and limited, it has made it difficult to reach new findings and bring new interpretations. In this study, we will focus on some copper coins not previously included in local and foreign coin catalogues or academic studies and produced by the Saltuqid (Saltukoğulları) and Mengujekid (Mengücekoğulları) Beyliks who were respectively established in Erzurum and Erzincan. Among these, two very rare copper coins belonging to Diya al-Din al-Muzaffar Ghazi (518-526 / 1124-1132), are candidates for being one of the earliest coins to be struck by the Turks in Anatolia in the light of the available evidence. Besides severe military struggles the Turks gave to become permanent in the new territory, the 12th century is the era they ensure that Anatolia is Türkiye (Turkey) by establishing socio-economic and administrative structures. In this century in which changes and transformations took place, interactions in the multicultural climate of the geography have also become inevitable. These coins, which are subject to the study, besides providing important materials to researchers working on the region and period, show that the Turkmen beys started to mint coins in their new lands before known, and also how the Saltuqid and Mengujekid meliks pragmatically use materials that are inherited or passed on to them in the region.

Anahtar Kelimeler

Saltuqids, Mengujekids, Anatolia, numismatic, coins struck

Kaynakça

• Algaç 2003 Şeyda Algaç, “Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde Kütüphaneler, Kitap Koleksiyonları ve Telif Edilen Eserlere Kısa Bir Bakış”, Sanat Dergisi, Sayı: 3, s. 115-123. Alptekin 1985 Coşkun Alptekin, “Saltuk Sikkeleri”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 18/1, Erzurum, s. 293-296. Album 1998 Stephen Album, A Checklist of Islamic Coins, İkinci edisyon, Santa Rosa. Angold 1997 Michael Angold, The Byzantine Empire 1025-1204, New York: Longman. Artuk 1974 İbrahim Artuk ve Cevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Kataloğu, II, İstanbul: İstanbul Millî Eğitim Basımevi. Artuk 1993 İbrahim Artuk ve Cevriye Artuk, Artukoğulları Sikkeleri, İstanbul: Sümer Kitabevi. Beihammer 2011 Alexander D. Beihammer, “Defection across the Border of Islam and Christianity: Apostasy and Cross-Cultural Interaction in Byzantine-Seljuk Relation”, Speculum 86, s. 597-651. Bendall 1977 Simon Bendall, “The mint of Trebizond under Alexius I and the Gabrades”, Numismatic Chronicle, 17 (137), s. 126-136. Bosworth 1996 Clifford Edmund Bosworth, The New Islamic Dynasties, A Chronological and Genealogical Manual. New York: Columbia University Press. Brand 1968 Charles M. Brand, Byzantium Confronts the West 1180-1204, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Butak 1947 Behzat Butak, XI. XII. XIII. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları. İstanbul: Pulhan Matbaası. Casanova 1896 Paul Casanova, Numismatique des Danichmendites, Paris: C. Rollin et Feuardent. Grierson 1999 Philip Grierson, Byzantine Coinage, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Gürbüz 2002 Osman Gürbüz, Saltuklular, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum. Hasluck 1929 Frederick W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford: Clarendon Press. Hendy 1999 Michael F. Hendy, Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection (DOC), IV/i, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Hennequin 1985 Gilles Hennequin, Catalogue des monnais musulmanes de la Bibliothéque Nationale. Paris: La Bibliothèque. Kardeşlik 2010 S. Kardeşlik, “Vakıflar Halı Müzesinde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Halılarda Kozmolojik ve İkonografik Boyut”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, 2, İstanbul, s. 73-90. Kazvınî 2015 Hamdullâh Müstefî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), ed. Erkan Göksu, İstanbul: Bilge Kültür Sanat. Kazvınî 2018 Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Târîh-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kazvînî 1913 Ḥamdullah Mustawfi Kazvînî, The Tarikh-i Guzida or ‘Select History’ of Hamdullah Mustawfi al-Qazwini, Ed. E. G. Browne and R. A. Nicholson, Leiden: Brill. Khoniates 1995 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Lane-Poole 1877 Stanley Lane-Poole, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, III, London: British Museum. Leiser 1995 G. Leiser, “Saltuḳ Og̲h̲ullari”, EI², VIII, s. 1001. Lowick 1985 Nicholas. M. Lowick, “The Religious, The Royal, and the Popular in the Figural Coinage of the Jazira”, The Art of Syria and the Jazira, 1000-1250, Ed. J. Raby, Oxford, s. 159-170. Mıynat 2017 Ali Mıynat, Cultural and Socio-Economic Relations Between the Turkmen States and the Byzantine Empire West with A Corpus of the Turkmen Coins in the Barber Institute Coin Collection, Basılmamış Doktora Tezi, Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, CAHA, College of Arts and Law, the University of Birmingham, Birmingham. Nishâpûrî 2001 Zahîr al-Dîn Nîshâpûrî, The History of the Seljuq Turks from the Jāmi‘ al-Tawārīkh (An Ilkhanid Adaptation of the Saljūk-nāma of Zahīr al-Dīn Nīshāpūrī), Ed. C. E. Bosworth. Surrey: Curzon. Türçe tercümesi: Zahîrü’d-dîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, çev. Ayşe Gül Fidan, İstanbul: Kopernik Kitap, 2018. Özaydın 2003 Abdülkerim Özaydın, “Mahmud bin Muhammad Tapar”, DİA, XXVII, s. 371-372. Özaydın 2009a Abdülkerim Özaydın, “Saltuklular”, DİA, XXXVI, s. 54-56. Özaydın 2009b Abdülkerim Özaydın, “Sencer”, DİA, XXXVI, s. 507-511. Özme 2004 Adil Özme, “Mengücek Beyliği Sikkeleri”, Sanat Tarihi Dergisi, 13/1, Nisan 2004, s. 95-105. Redford 2013 Scott Redford, “Mamālik and Mamālik: Decorative and Epigraphic Programs of Anatolian Seljuk Citadels”, Cities and Citadels in Turkey: From the Iron Age to the Seljuks, Ed. S. Redford and N. Ergin, Leuven-Paris-Walpole, MA. s. 305-346. Sakaoğlu 2016 Necdet Sakaoğlu, Yitik Bir Anadolu Beyliği, Mengücekoğulları, İstanbul: Alfa Yayınları. Schlumberger 1878 Gustave Schlumberger, Numismatique de l’orient latin, Paris. Shukurov 2004 Rustam Shukurov, “Christian Elements in the identity of the Anatolian Turkmens (12th-13th Centuries)”, Christianità d’Occidente e Christianità d’Oriente (Secoli VI – XI), Spoleto: Fondazione Centro italiano di studi sull’ Alto Medioevo, s. 707-764. Sümer 1990 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Şentürk ve Johnson1994 Şennur Şentürk ve Brian Johnson, Asya’dan Anadolu’ya İnen Rüzgâr, BeyliklerDönemi Sikkeleri / The Wind Blowing from Asia to Anatolia, An Exhibition of Beylik Period Coins, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tevhid 1903 Ahmed Tevhid, Takvim-i Meskukât-i Kadime-i İslâmiye Kataloğu, IV, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası. Topraktepe 2009 Ersel Topraktepe (ed.), Sikkeler Ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük / What the Coins Tell Us? Symbols and Multicultural Aspects in Medieval Anatolian Coins, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Turan 1993 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Turan 2002 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318), İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Ünal 2015 Ceren Ünal, Bizans Sikkelerinde Kutsal Kişi Tasvirleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Vryonis 1971 Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from Eleventh through the Fifteenth Century, Berkeley: University of California Press.
• İnternet Siteleri: http://www.acsearch.info/search.html?id=1520419 (Siteye giriş: 10.01.2019) https://www.acsearch.info/search.html?id=3263014 (Siteye giriş: 10. 01. 2019) http://www.acsearch.info/search.html?id=865376 (Siteye giriş: 10.01.2019) https://www.acsearch.info/search.html?id=4704063 (Siteye giriş: 10.01.2019) http://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=23199 (Siteye giriş: 10.01.2019) http://numismatics.org/collection/1976.154.1?lang=tr (Siteye giriş: 10.01.2019)