Struggling with Detrimental Publications in the Ottoman Empire in the Case of Trabzon Province

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 1, 301 - 326, 01.09.2023

Hakan Tan

https://doi.org/10.18513/egetid.1333306

Öz

The development and transformation of the press and publishing activities contributed to the history of civilization in many ways. Especially after the widespread use of the printing press, the information and ideas put on paper became easily accessible to many people. However, that situation started to worry the state administrators. State administrators tried to develop some measures against all kinds of publications that were contrary to their opinions and advantages. Accordingly, censorship against publications not approved by the ruling class became widespread. They established various institutions and put forward different practices to detect, control, and prevent the spread of the documents they called detrimental. In this study, the struggle of the Ottoman Empire against the publications described as detrimental is discussed in the Trabzon Province. The state's point of view against such publications, how detrimental publications were introduced into the Ottoman country, and the measures taken by the state in this context were tried to be examined.

Anahtar Kelimeler

: Press, Publication, Trabzon Province, Detrimental Publication

TRABZON VİLAYETİ ÖRNEĞİNDE OSMANLI DEVLETİ’NDE MUZIR NEŞRİYATLA MÜCADELE

Öz

Basın ve yayın faaliyetlerinde gerçekleşen gelişim ve dönüşüm uygarlık tarihine pek çok açıdan katkı sağlamıştır. Özellikle matbaanın yaygınlaşmasının ardından kâğıda dökülen bilgi ve düşünceler çok sayıda insan tarafından kolaylıkla ulaşılabilir hale gelmiştir. Ancak bu durum iktidarları endişelendirmiştir. Devleti yönetenler, düşüncelerine ve menfaatlerine ters düşen yayınlara karşı bazı önlemler geliştirmişlerdir. Buna bağlı olarak yöneten sınıf tarafından onaylanmayan yayınlara karşı sansür uygulanması yaygınlaşmıştır. Sakıncalı görülen eserleri tespit etmek, kontrol altına almak ve yayılmasını önlemek için çeşitli kurumlar oluşturmuş, farklı uygulamalar ortaya konulmuştur. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin muzır olarak nitelendirdiği yayınlara karşı vermiş olduğu mücadele Trabzon Vilayeti örneğinde ele alınmıştır. Muzır yayınlara karşı devletin bakış açısı, muzır neşriyatın hangi yollarla Osmanlı ülkesine sokulduğu ve bu kapsamda devlet tarafından alınan önlemler incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Basın, Neşriyat, Trabzon Vilayeti, Muzır Yayın

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• A. DVN. MKL 74/31, 09 Rabiulahir 1275 (16 Kasım 1858).
• A. MKT. MHM 704/18, 10 Nisan 1311 (22 Nisan 1895).
• A. MKT. MHM 714/17, 21 Kanun-ı Evvel 1310 (02 Ocak 1895). A. MKT. MHM 715/15, 06 Teşrin-i Sani 1310 (18 Kasım 1894). A. MKT. MHM 733/9, 01 Mart 1309 (13 Mart 1893).
• BEO 648/48588, 20 Haziran 1311 (02 Temmuz 1895). DH.MKT. 13/33, 14 Şevval 1310 (01 Mayıs 1893).
• DH. MKT 1166/70, 23 Nisan 1323 (06 Mayıs 1907).
• DH. MKT 1509/40, 03 Mayıs 1304 (15 Mayıs 1888).
• DH. MKT 1510/50, 23 Mayıs 1304 (04 Haziran 1888).
• DH. MKT 1513/2, 22 Mayıs 1304 (03 Haziran 1888).
• DH. MKT 1531/30, 28 Temmuz 1304 (09 Ağustos 1888).
• DH. MKT 1537/76, 18 Ağustos 1304 (30 Ağustos 1888).
• DH. MKT 1754/56, 07 Muharrem 1308 (23 Ağustos 1890).
• DH. MKT 1775/11, 13 Teşrin-i Evvel 1306 (25 Ekim 1890). DH. MKT 1782/12, 05 Teşrin-i Sani 1306 (17 Kasım 1890).
• DH. MKT 1792/105, 04 Kanun-ı Evvel 1306 (16 Aralık 1890). DH. MKT 1801/80, 09 Kanun-ı Sani 1306 (21 Ocak 1891).
• DH. MKT 2023/42, 09 Teşrin-i Sani 1308 (21 Kasım 1892).
• DH. MKT 2165/67, 26 Ramazan 1316 (07 Şubat 1899).
• DH. MKT 294/39, 29 Eylül 1310 (11 Ekim 1894).
• DH. MKT 598/72, 13 Recep 1320 (16 Ekim 1902).
• DH. ŞFR 156/55, 6 Teşrin-i Evvel 1308 (18 Ekim 1892).
• DH. ŞFR 156/81, 23 Teşrin-i Evvel 1308 (04 Kasım 1892).
• DH. ŞFR 158/82, 21 Nisan 1309 (03 Mayıs 1893).
• DH. ŞFR 377/25, 03 Mart 1323 (16 Mart 1907).
• DH. TMIK. M 143/45, 15 Muharrem 1321 (13 Nisan 1903).
• DH. TMIK. M 47/38, 30 Recep 1315 (25 Aralık 1897).
• DH. TMIK. M, 26 Teşrin-i Sani 1321 (09 Aralık 1905).
• HR. SYS 81/30, 25 Cemazeyilahir 1277 (8 Ocak 1861).
• HR. TH 56/94, 16 Mayıs 1301 (28 Mayıs 1895).
• MF. MKT 123/148, 28 Rabiulahir 1308 (11 Aralık 1890).
• MF. MKT 130/4, 25 Temmuz 1307 (6 Ağustos 1891).
• MF. MKT 133/105, 03 Kanun-ı Evvel 1307 (15 Aralık 1891). MF. MKT 153/115, 21 Temmuz 1309 (02 Ağustos 1893).
• MF. MKT 172/117, 19 Haziran 1309 (01 Temmuz 1893).
• MF. MKT 192/84, 18 Kanun-ı Evvel 1309 (30 Aralık 1893). MF. MKT 220/20, 17 Safer 1312 (20 Ağustos 1894).
• MF. MKT 241/52, 26 Teşrin-i Sani 1310 (08 Aralık 1894).
• MF. MKT 292/23, 13 Cemazeyilahir 1313 (03 Ekim 1895). MF. MKT 295/29, 30 Teşrin-i Evvel 1311 (11 Kasım 1895).
• MF. MKT 347/31, 30 Nisan 1312 (12 Mayıs 1896).
• MF. MKT 76/42, 12 Recep 1299 (30 Mayıs 1882).
• Y. MTV 311/65, 16 Cemazeyilevvel 1326 (16 Haziran 1908). Y. PRK. ZB 6/106, 23 Teşrin-i Sani 1306 (05 Aralık 1890). Y.A.HUS 509/33, 11 Muharrem 1325 (24 Şubat 1907).
• Acaroğlu, Türker “Sultan Abdülhamit II Döneminde Dış Yayın Yasaklamaları”, Ulusal Kültür, S.5, Temmuz 1979, ss.135-154.
• Akşin, Sina “1864 Matbuat Nizamnamesi Basın Özgürlüğünü Kısıtladı mı Geliştirdi mi?”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, III. Cilt -II. Kısım, Ankara 4-8 Ekim 1999, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002, ss.979-983.
• Akyıldız, Ali Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
• Akyıldız, Ali Sürgün Sefir Sadullah Paşa, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• Ardıç, Murat Mutbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2009.
• Aslan, Taner “Levant Postalarında Evrak-ı Muzırra”, International New Tendencies Congress In Ottoman Researches, October 7-9, 2016 Sarajevo, Proceedings Book, ss.529-538.
• Aslan, Taner “1881 Tarihli Osmanlı Posta Nizamnamesi”, Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi, Ed. Arif Bilgin, Burhan Çağlar, Kronik Yayınları, İstanbul 2019, ss.347-376. Birinci, Ali “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi , 4/7, 2006, ss.291-349.
• Bengül Bolat Osman Furkan Aslan, “Sultan II. Abdülhamid’in Saltanat Döneminde Mısır Menşeli Muzır Neşriyat ve Devletin Aldığı Tedbirler (1876-1909), Karadeniz Araştırmaları, XVII/68, 2020, ss.943-959.
• Çavdar, Necati Muhbir Osmanlı Basınının Sivri Dili, Kriter Yayınları, İstanbul 2017.
• Çelik, Birten “Osmanlı Gümrüklerinde Kadın İstihdamı: Kadın Gümrük Kolcuları (1901-1908)”, Belleten, C.LXXIX, S.286, Aralık 2015, ss.1003-1038.
• Catalogue des livres et des brochures dont l’entrèe dans l’Empire Ottoman a ètè interdite, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1319.
• Demir, Tanju “Salih Zeki ve Ecnebi Postahanelerinin Kaldırılması Konusundaki Görüşleri”, Osmanlı Bilim Araştırmaları, VII,1, 2005, ss.169-185.
• Demirel, Fatmagül “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yeni Dönem Türkiye Araştırmaları, 5/3, 2004, ss.89-104.
• Demirel, Fatmagül II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007.
• Dığıroğlu, Filiz “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf basımı ve Dinî Neşriyat”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed. Fahrettin Gün, Halil İbrahim Erbay, TBMM Milli Saraylar Yayınları, İstanbul 2017, ss.631-651.
• Fidan, M.Akif “Arşiv Kaynaklarına Göre Osmanlı Devleti’nde Bazı Romanların Mahzurlu Bulunma Nedenleri”, III. Milletlerarası Tarihi Roman Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, 2015, ss.133-147.
• Halaçoğlu, Ahmet 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2005. İnuğur, M. Nuri Basın ve Yayın Tarihi, Çağlayan Kitapevi, İstanbul 1982.
• İpek, Nedim “Canik Sancağı’nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.12, C.1, 1999, ss.29-45.
• İpek, Nedim “Trabzon’da Ermeni Nüfusun Hareketliliği”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 31/2021, ss.11-40.
• İpek, Nedim Memalik-i Şahanede Muhaceret, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• Karagöz, Rıza “Canik Sancağı’nda Ermeni Çetelerinin Faaliyetleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11/1, 1998, ss.251-257.
• Karakulak, Mesut Osmanlı Sularında Rus Vapurları Buharlı Çağında Rus Vapır ve Ticaret Kumpanyası (1856-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Kılıçaslan, M. Emre Osmanlı Kıyılarındaki Batı: Avusturya Lloyd Buharlı Kumpanyası, Libra Yayıncılık, İstanbul 2019. Koloğlu, Orhan Avrupa Kıskacında Abdülhamit, İletişim Yayınları, İstanbul 1998.
• Kurşun, Zekeriya “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.1 İstanbul 1999, ss.105-118.
• Montesquieu, Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence, Chez Arkstée et Merkus, A Amsterdam Et A Leipsick 1774.
• Özcan, Tuğrul “Osmanlı Gayrimüslim Okullarında Türkçenin Yaygınlaştırılmasına Yönelik Faaliyetler (1876-1908)”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.6, S.1, 2017, ss.213-233.
• Sabato, Milena “Comparing Book Censorship: An Italian and European Perspective (Centuries XVI-XVIII), European Scientific Journal, C.10, S.22, 2014, ss.53-68.
• Saydam, Abdullah “Osmanlı Hükümeti ve Yabancı Kaynaklı Muzır Yayınlar”, Akademik Bakış Dergisi, S.71, Ocak-Şubat 2019, ss.251-264.
• Serbestoğlu, İbrahim Canik Sancağında Tanzimat, Teftiş ve Modernleşme, Gece Yayınları, Ankara 2019.
• Shaw, Stanford J., Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.2, E Yayınları, İstanbul 2017. Şemsettin Sami Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2007.
• Tan, Hakan Trabzon Vilayeti’nde Ecnebiler 1853-1908, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2019.
• Topuz, Hıfzı 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Başlangıçtan Bugüne Davalar, Hapisler, Saldırılar, Faili Meçhul Cinayetler ve Holdingler, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1996.
• Turgay, A. Üner “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), Ed. Çağlar Keyder, Y. Eyüp Özveren, Donald Quataert, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, ss.45-75.
• Uygun, Süleyman “Bir Fransız Buharlı Deniz Nakliyat Kumpanyası Etrafında Osmanlı-Fransız-Ermeni İlişkileri”, Gazi Akademik Bakış, 8/16, Yaz 2015, ss.121-146.
• Uygun, Süleyman “Paquet V apur Nakliyat Kumpanyası (Compagnie de Navigation Paquet) ve Osmanlı Ermenileri”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56/2016, ss.1339-1363.
• Yau, Hoi-yan and Wong, Heung-wah, Censorship in Japan, Routledge, New York 2021.
• Yılmaz, Özgür “Fransız Belgelerine Göre 19. Yüzyılın Başlarında Güney Karadeniz Limanları”, Mavi Atlas, 7/1, 2019, ss.111-142.
• Zamacı, Ayşe “Ermeni Milliyetçiliğinin Siyasallaşmasında Ermeni Muallimlerin Faaliyet ve Rolleri”, Ermeni Araştırmaları, S.62 (2019), ss.47-71.