EMÎR MUİZZÎ-Yİ NÎŞÂBÛRÎ’NİN DÎVÂN’INDA BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVRİ DEVLET VE TOPLUM HAYATINA İLİŞKİN BAZI TESPİTLER

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 2, 689 - 718, 28.12.2023

Naser Sedghi Sinan Tarifci

https://doi.org/10.18513/egetid.1372720

Öz

Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî olarak maruf Ebû Abdullah Muhammed b. Abdü’l-Melik, Büyük Selçuklu Devleti’nde Sultan Melikşah, Sultan Berkyaruk, Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer devirlerini idrak ettiği gibi, bunlardan birincisinin ve sonuncusunun saray şairi olarak Selçuklu sarayında bulunmuştur. Dahası o, Büyük Selçukluların mezkûr iki büyük sultanının sarayında emîrü’ş-şuarâlık mevkiini elde etmiştir. Emîr Muizzî, Dîvân’ındaki şiirlerinde devrinin siyasî, kültürel ve içtimaî durumu, gelişmeleri ve hadiseleriyle bağlantılı muhtelif konu ve meselelere değinmiştir. Emîr Muizzî’nin Dîvân’ından Büyük Selçuklular devri devlet ve toplum hayatına ilişkin şu hususlarda mühim ve kıymetli tarihî bilgiler edinmek mümkündür: Türklerin ve Selçukluların menşei ve nitelikleri; Büyük Selçuklu Devleti’nin topraklarının genişliği, sınırları, coğrafî ve etnik durumu; Selçuklu sultanlarının üstün hükümdarlık mevkii ve sultanlık makamı nezdinde din ve devlet ilgisi; Selçuklu saray yaşamında revaçta bulunan âdet ve uygulamalar. Bu çalışmada, Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî’nin Dîvân’ında Büyük Selçuklular devri devlet ve toplum hayatına dair tespitler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklular, Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî, Dîvân, Sultan Melikşah, Sultan Sencer

Some Findings on the State and Socıal Life in the Great Seljūk Period in the Dīwān of Amīr Moʿezzī Nīshābūrī

Öz

Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. ʿAbd al-Malik, known as Amīr Moʿezzī Nīshābūrī, lived through the reigns of Sulṭān Malik-S̲h̲āh, Sulṭān Barkyārūḳ, Sulṭān Muḥammad Tapar and Sulṭān Sand̲j̲ar in the Great Seljūk State, and he was present at the Seljūk court as the court poet of the first and last of them. In his poems in his Dīwān, Amīr Moʿezzī touched upon various topics and issues related to the political, cultural and social situation, developments and events of his time. It is possible to obtain important and valuable historical information on the following subjects about the state and social life of the Great Seljūks period in Amīr Moʿezzī’s Dīwān: The origin and characteristics of the Turks and the Seljuks; the extent of the territory of the Great Seljuk State, its borders, geographical and ethnic situation; the supreme authority of the Seljūk sulṭāns and the relationship between religion and state; popular customs and practices in Seljūk court life. In this study, the findings about the state and social life of the Great Seljūks period in the Dīwān of Amīr Moʿezzī Nīshābūrī are going to be examined.

Anahtar Kelimeler

Great Seljūks Amīr Moʿezzī Nīshābūrī, Dīwān, Sulṭān Malik-S̲h̲āh, Sulṭān Sand̲j̲ar

Kaynakça

• Karaismailoğlu 2002 Adnan Karaismailoğlu, “İslâmiyet Sonrasında İlk Farsça Şiirlerde Türkler”, Türkler, Ankara, c. V, s. 903-913.
• Karaismailoğlu 2006 Adnan Karaismailoğlu, “Muizzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara, c. XXXI, s. 98-99.
• Peacock 2014 Andrew C. S. Peacock, “Court Historiography of the Seljuq Empire in Iran and Iraq: Reflections on Content, Authorship and Language”, Iranian Studies, Vol. 47, No. 2, s. 327–345.
• Vincent 1381/2002 Andrew Vincent, Nazariyyehâ-yi Devlet, c. III, Neşr-i Ney, Tahran.
• Klausner 2019 Carla L. Klausner, Selçuklularda Vezirlik -Sivil İdare Üzerine Bir Araştırma 1055-1194-, Türkçe terc. Mehmet Fatih Baş, Sinan Tarifci, Kronik Kitap, İstanbul.
• Lange 2011 Christian Lange, “Changes in the Office of Hisba under the Seljuqs”, The Seljuqs -Politics, Society and Culture-, eds. C. Lange, S. Mecit, Edinburgh University Press, Edinburgh, s. 157-181.
• Cahen 1962 Claude Cahen, “The Historiography of the Seljuqid Period”, Historians of the Middle East, eds. B. Lewis, P. M. Holt, London, s. 59-78.
• Tor 2011 Deborah G. Tor, “The Islamisation of Iranian Kingly Ideals in the Persianate Fürstenspiegel”, Iran, 49, s. 115-122.
• el-Beyhakî 1393/2014 Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, nşr. Ali Ekber Feyyâz, c. II, Hermes, Tahran.
• Emîr Muizzî 1318/1939 Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî, Dîvân-ı Emîrü’ş-Şuarâ Muhammed b. Abdü’l-Melik-i Nîşâbûrî, nşr. Abbâs İkbâl Âştiyânî, Kitâbfurûşî-yi İslâmiyye, Tahran.
• Emîr Muizzî 1362/1983 Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî, Dîvân, nşr. Nâsir Heyyerî, Neşr-i Merzbân, Tahran.
• Emîr Muizzî 1385/2006 Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî, Kolliyyât-ı Dîvân, tsh. ve şrh. Muhammed Rızâ Kanberî, İntişârât-ı Zevvâr, Tahran.
• Emîr Muizzî 1389/2010 Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî, Dîvân-ı Emîr Muizzî, tsh. ve thş. Abbâs İkbâl Âştiyânî, be ihtimâm-ı Abdü’l-Kerîm Cerbezedâr, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran.
• Berthels 1979 Evgenii E. Berthels, “Muizzî”, MEB İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, c. VIII, s. 560-561.
• İbn Hassûl 1940 Ebu’l-Alâ Muhammed b. Ali İbn Hassûl, Kitâb-ı Tafżîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd, Arapça metin, s. 1-50, Abbâs Azzâvî, mu¬kaddime, s. 235-249; Türkçe terc. Şerefeddin Yaltkaya, “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, Belleten, c. IV, S. 14-15, s. 250-266.
• İnalcık 2005 Halil İnalcık, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayıncılık, İstanbul, s. 11-23.
• İbn Havkal 1366/1987 İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, Farsça terc. Ca’fer Şuâr, İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran.
• İbn Hurdâzbih 1370/1991 İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Farsça terc. Hüseyin Karaçanlu, Tahran.
• Kafesoğlu 1970 İbrahim Kafesoğlu, “Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 1, s. 1-38.
• Kafesoğlu 2007 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Gökmen 2018 Gökhan Gökmen, Mu’izzî’nin Şiir Dünyası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Köprülü 1943 Mehmed Fuad Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, c. VII, S. 27, s. 379-485.
• Murtazavî 1345/1962 Menûçehr Murtazavî, “Keyfiyyet-i İstifâde ez Menâbî-yi Edebî berâî Mesâil-i Târîhî”, Zebân û Edebiyyât-ı Fârsî, şomare-yi heftâd û noh, s. 260-272.
• el-Avfî 1902 Nûrü’d-Dîn Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ el-Avfî, Lübâbü’l-Elbâb, nşr. E. G. Browne, c. II, Leyden.
• Ağarı 2006 Murat Ağarı, “İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XLVII, S. 2, s. 195-214.
• Sedghi ve Tarifci 2020 Naser Sedghi-Sinan Tarifci, “Selçuklular ve Büveyhîler Arasındaki Rekabetin Tarih Yazıcılığı Sahasındaki Aktörleri: İbn Hassûl ve Ebû İshâk es-Sâbî”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 93, s. 241-266.
• Sedghi 1393/2014 Naser Sedghi, Târîhnigârî der Îrân-ı Asr-ı Selcûkî, Pijûheşkede-yi Târîh-i İslâmî, Tahran.
• Sedghi 1400/2021 Naser Sedghi, Selcûkiyân der Târîh-i Îrân, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tebrîz, Tebriz.
• Nizâmî-yi Arûzî 1329/1950 Nizâmî-yi Arûzî-yi Semerkandî, Çehâr Makâle, tsh. Muhammed Kazvînî, be ihtimâm-ı Muhammed Muîn, Tahran.
• Nîzâmü’l-Mülk 1383/2004 Nîzâmü’l-Mülk, Siyerü’l-Mülûk, nşr. Hubert Darke, Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran.
• Armutlu 2020 Sadık Armutlu, “Fars Şiirinde “Türk” Kelimesine Yüklenen Anlamlar”, Doğu Esintileri, S. 12, s. 51-90.
• Zebîhullâh-ı Safâ 1373/1994 Zebîhullâh-ı Safâ, Târîh-i Edebiyyât der Îrân, İntişârât-ı Firdevs, Tahran, c. II.