OSMANLI DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE DEPREM İLE BULAŞICI VE SALGIN HASTALIKLAR ARASINDAKİ İLİŞKİ

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 2, 459 - 495, 28.12.2023

Muhammed Dağ , Fevzi Çakmak , Şükran Köse

https://doi.org/10.18513/egetid.1378543

Öz

Bir doğal afet olan depremlerin politik, ekonomik, kültürel, psikolojik ve sosyal açılarından çeşitli sonuçları olabilmektedir. Depremler her şeyden önce bireylerin fiziksel bütünlüğünü ve genel sağlığını doğrudan etkilemekte, yaratıkları felaketlerle psikolojik çöküntüleri de beraberinde getirmektedir. Depremler, yerleşim birimlerinde yıkıma, altyapı sisteminin çökmesine, temiz su kaynaklarının kirlenmesine neden olmaktadır. Bu faktörlerin yanı sıra kalabalık ortamda kalmak zorunda kalan depremzedelerin hijyenik ortamlardan mahrum kalması gibi faktörler kitlesel olarak bulaşıcı ve salgın hastalıkların ortaya çıkma nedeni olabilmektedir. Bununla beraber tarihsel olarak incelendiğinde her deprem sonrası bulaşıcı hastalıkların meydana gelip salgına dönüştüğüne yönelik genel bir varsayımı destekleyecek yoğunlukta veri yoğunluğu bulunmamaktadır. Ancak dünyanın farklı ülkelerinde ve Türkiye'de bazı depremlerden sonra veba, kolera, tifo, kızamık, menenjit, sıtma, ishal gibi bulaşıcı veya salgın hastalıklar gözlemlenmiştir. Bu çalışmada çeşitli tarihsel ve modern kaynaklara başvurularak, Türkiye’de Osmanlı döneminden günümüze deprem sonrasında bulaşıcı ve salgın hastalıkların varlığı araştırılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklar, Veba, Kolera, Türkiye, Osmanlı, Deprem

Destekleyen Kurum

Tubitak BİDEB

Proje Numarası

122C201

Kaynakça

• Ambraseys ve Finkel 2003 N. N. Ambraseys, C. F. Finkel, Türkiye'de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler Bir Tarihsel İnceleme, 1500-1800, (Çev. Müzeyyen Umur Koçak), TÜBİTAK Yayınları, Ankara.
• Aras 2013 Deniz Aras, Edirne’de 1912 Marmara Depremi ve Afet Yönetimi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
• Aktaş 2015 Esat Aktaş, Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), (Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Akova 1999 Murat Akova, “Depremlerde Enfeksiyon Hastalıklarına İlişkin Genel Görüşler”, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, Eylül.
• Altay 2015 Sadet Altay, Atatürk Dönemi Sağlık Politikalarının Halka Yansımasında Öncü Kurumlar: Numune Hastaneleri (1924-1938), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara
• Altındiş 2011-2012 Mustafa Altındiş, “Van Depremi Sonrası Salgın Enfeksiyonlar Ve Korunma”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 21, s.82-86.
• Ateş ve Erdem 2023 Selma Ateş, Hakan Erdem, “The earthquake in Türkiye and infectious disease” New Microbes New Infections, 52, s.1-2.
• Ayar 2025 Mesut Ayar, Osmanlı Devleti’nde Kolera Salgını: İstanbul Örneği (1892-1895), (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın ve Ergün 2018 Nurhan Aydın, Elif Ergün, “1924 Erzurum Depremi ve Gazi Mustafa Kemal Paşa”, Tarih ve Günce, I/2, s.145-168.
• Aydın 2023 Nermin Zahide Aydın, “Depremde Boşalan Şehirler ve Olası Sorunlar: Kahramanmaraş Örneği”, Kahramanmaraş Merkezli Depremler Sonrası İçin Akademik Öneriler, (Ed. Musa Öztürk ve Mustafa Kırca), Özgür Yayınları, Gaziantep, s.61-73
• Aydın 2022 Abdurrahim Fahimi Aydın, “19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Malatya’da Yaşanan Afetler, Sosyal, Ekonomik Krizler ve Yardım Faaliyetleri”, Akademik Bakış, Kış, 16/31, s.103-124.
• Aydoğan 2021 Serap Demir-Aydoğan, Halkevleri’nin Toplum Sağlığının Korunmasına Yönelik Faaliyetleri (1932-1951), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Basnyat v.d 2015 Buddha Basnyat, Harry R Dalton, Nassim Kamar, v.d, “Nepali earthquakes and the risk of an epidemic of hepatitis”, Lancet, 385, s.2572-73.
• Bahadır ve Uçku 2018 Hande Bahadır, Reyhan Uçku, “Uluslararası Acil Durum Veri Tabanına Göre Türkiye Cumhuriyeti Tarihindeki Afetler”, Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 4 (1), s.28-33.
• Bayram vd. 2014 Yasemin Bayram, Mehmet Parlak, Aytekin Çıkman vd. “Van Depreminin Su-Kaynaklı Bazı Bulaşıcı Hastalıklar Üzerine Etkisi “, Dicle Tıp Dergisi, 41/2, s.313-318.
• Beyru 2011 Rauf Beyru, 19. Yüzyılda İzmir’de Doğal Afetler, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir. Beyca v.d. 2014 Hacer Hicran Beyca, Hasan Hüseyin Mutlu, Banu Erkalma Şenate, v.d., “Van Depremi Sonrası Görülen Dermatozların Multidisipliner Değerlendirilmesi”, Dicle Tıp Dergisi, 41/4, s.647-650.
• Bikçe 2015 Murat Bikçe, “Türkiye’de Hasara ve Can Kaybına Neden Olan Deprem Listesi (1900-2014)”, Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı- 14-16 Ekim 2015, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Çakır 2021 Karacaer Çakır, “Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 53, s.202-228.
• Çalışkan 2019 Adem Çalışkan, “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Antep ve Civarında Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18/4, s.1556-1573.
• Çalangu 2023 Semra Çalangu, “Deprem ve infeksiyon” . https://www.tihud.org.tr/uploads/content/kongre/3/3.35.
• Meclis Araştırma Komisyon Raporu 1997 Doğal Afetlerde Meydana Gelen Can ve Mal Kaybını En Aza İndirmek İçin Alınması Gereken Tedbirlere Ait Meclis Araştırma Komisyon Raporu, Haziran 1997
• Doker ve Yiğit 2023 Aslı Cansın Doker, Asena Gizem Yiğit, “Deprem Sonrasında Sürdürülebilir Kalkınma Çerçevesinde Öneriler”, Kahramanmaraş Merkezli Depremler Sonrası İçin Akademik Öneriler, (Ed. Musa Öztürk ve Mustafa Kırca), Özgür Yayınları, Gaziantep, s.195-209.
• Domercant v.d. 2015 Wysler Domercant, Florence D. Guillaume, Barbara J. Marston, v.d, “Update on Progress in Selected Public Health Programs After the 2010 Earthquake and Cholera Epidemic-Haiti, 2014”, Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR), February, 64/6, s.137-140.
• Durmaz ve Emek 2021 Seyfi Durmaz, Mestan Emek, “Afetler ve Enfeksiyon Hastalıklarında Epidemiyoloji”, (Ed. Şükran Köse), Afetler ve Enfeksiyonlar, Türkiye Klinikleri, Ankara.
• Dündar ve Dündar 2018 Onur Dündar, Reşide Adal Dündar, “Afet ve Acil Durumlarında Su İhtiyacının Belirlenmesi ve Yönetimi”, International Symposium on Natural Hazards and Disaster Management, Sakarya University Culture and Congress Center, Sakarya, 04-06 Mayıs 2018, s.962-974.
• Ener 2019 Erkan Ener, XIX. Yüzyılda Osmanlı Balkanlarında Depremler ve Afet Yönetimi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ergünay ve Özmen 2013 Oktay Ergünay, Bülent Özmen, “Afet Yönetimi Açısından Van Depreminden Elde Edilen Dersler, 2. Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı 25-27 Eylül 2013, MKÜ Hatay
• Esin vd. 2001 A. Serdar Esin, Türkan Oğuzhan, Kader Cengiz Kaya (Haz.), “Afetlerde Sağlık Hizmetleri Yönetimi”, Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı, Ankara.
• Evsile 2017 Mehmet Evsile, “1939 Erzincan Depremi Hakkında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Yapılan Görüşmeler”, Kesit Akademi Dergisi, 8, s.1-10.
• Fırat 2022 Muhammet Fırat, “Deprem ve Toplumsal Etkileri”, Tezkire, 80, s.47-72.
• Floret v.d. 2006 Nathalie Floret, Jean-François Viel, Frédéric Mauny, v.d, “Negligible Risk for Epidemics after Geophysical Disasters”, Emerging Infectious Disease, 12(4), s.543–548.
• Göcek 1999 Fatma Müge Göcek, “Osmanlı Ermenilerinin Gündelik Hayatlarına Bir Bakış: XVIII. Yüzyıl İstanbul'unda Ermeni Esnafları”, Osmanlı, Cilt V (Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.555-561.
• Göğebakan 2003 Göknur Göğebakan, “Malatya", TDVİA, c. 27, s.468-473.
• Gülçiçek 2019 Mehtap Gülçiçek, 1929-1945 Yılları Arasında İzmir’de Salgın Hastalıklar ve Çözüm Arayışları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Kalanlar 2016 Bilge Kalanlar “Kentsel Çevre ve Sağlık Bağlamında Van Depreminden Çıkarılan Dersler”, Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, Temmuz, 2/2, s.100-107.
• Kara 2008 Murat Kara, XI. ve XIV. Yüzyıllarda Anadolu ve Civâr Bölgelerde Hastalıklar, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Karataş 2020 İrfan Karataş, “1971 Bingöl Depremi”, History Studies, 12/5, s.2798-2820.
• Karadenizli vd. 2005 Aynur Karadenizli, Saban Gürcan, Fetiye Kolaylı, v.d, “Outbreak of tularaemia in Golcuk, Turkey in 2005: Report of 5 cases and an overview of the literature from Turkey”, Scandinavian Journal of Infectious Diseases, 37, s.712-716.
• Karmakar v.d. 2008 Somenath Karmakar, Abhilakh Singh Rathore, Syed Manzoor Kadri, v.d, “Post-earthquake outbreak of rotavirus gastroenteritis in Kashmir (India): an epidemiological analysis”, Public Health, 122(10), s.981-989.
• Kaya vd. 2008 Ayşe Demet Kaya, C. Elif Öztürk, Taner Yavuz, “Changing patterns of hepatitis A and E sero-prevalences in children after the 1999 earthquakes in Düzce, Turkey”, Journal Paediatrics Child Health, 44/4, s.205-207.
• Kemaloğlu 2015 Muhammet Kemaloğlu,” Türkiye’de Afet Yönetiminin Tarihi Ve Yasal Gelişimi”, Akademik Bakış Dergisi, 52, s.126-147.
• Kouadio vd. 2012 Isidore K Kouadio, Syed Aljunid, Taro Kamigaki, v.d, ”Infectious diseases following natural disasters: prevention and control measures”, Expert Review of Anti-infective Therapy, January, 10/1, s.95-104
• Kuzucu 1999 Kemalettin Kuzucu, “Osmanlı Döneminde İstanbul Depremleri”, Osmanlı, cilt V (Ed.: Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.678-686.
• Küçükalioğlu-Özkılıç 2011 Sema Küçükalioğlu-Özkılıç, 1894 Depreminin İstanbul Üzerindeki Etkileri (Deprem Sonrası İmar Faaliyetleri), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. Kütükoğlu 2001 Mübahat S. Kütükoğlu İzmir, TDVİA, cilt 23, s.515-524.
• Kılıç 2004 Orhan Kılıç, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada Ve Osmanlı Devleti'nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Basımevi, Elazığ.
• Kınıklı ve Cesur 2020 Sami Kınıklı ve Salih Cesur, “Afetlerde Enfeksiyon Control Önlemleri”, Uluslararası Modern Sağlık Bilimleri Dergisi, 1/1, s.15-23
• Makwana 2020 Nikunj Makwana, “Public health care system’s preparedness to combat epidemics after natural disasters”, Journal Family Med Prim Care, 9 (10), s.5107-5112.
• Metin vd. 2023 Aslı Metin, Merve Kişi, Selin Kalender, “Deprem Bölgelerinde Deprem Sonrası Oluşabilecek Halk Sağlığı Riskleri ve Çözüm Önerileri”, Kahramanmaraş Merkezli Depremler Sonrası İçin Akademik Öneriler, (Ed. Musa Öztürk ve Mustafa Kırca), Özgür Yayınları, Gaziantep, s.565-577.
• Laz ve Utkucu 2023 Bekir Laz, Murat Utkucu, “9 Ağustos 1912 Mürefte-Şarköy Depremi’nin Afet Yönetimi Açısından İncelenmesi”, Resilinece, 7/1, s.123-142.
• Panzac 1997 Daniel Panzac, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba 1700-1850, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
• Satılmış 2014 Selahattin Satılmış, “19. Yüzyılda Bir Büyük Felâket: 3 Nisan 1881 Sakız ve Çeşme Depremi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIX / 2, s.605- 624.
• Sencan vd. 2004 İrfan Sencan, İdris Sahin, Demet Kaya, “Assessment of HAV and HEV seroprevalence in children living in post-earthquake camps from Düzce, Turkey”, European Journal of Epidemiology, 19/ 5, s.461-465.
• Şahan 2019 Özgür Şahan, 1923-1960 Yılları Arasında Yaşanan Doğal Afetlerin Türk Dış Politikasındaki Rolü (Deprem-Sel-Çekirge Afetleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya.
• Şengün 2007 Hayriye Şengün, Afet Yönetimi Sistemi Ve Marmara Depremi Sonrasında Yaşanan Sorunlar, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sharat 1995 Sharat G. Lin, “Geopolitics of Communiucable Diseases Plague in Surat”, Economic and Political Weekly, 30/46, s.2912-2914.
• Nandan 1994 Guru Nandan, “Troops battle to contain India's outbreak of plague”, BMJ, October, 309, s.827-832.
• Noyan 1956 Abdülkadir Noyan, Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım, Ankara Tıp Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Öncül v.d. 2002 Oral Öncül, Özcan Keskin, H. Volkan Acar, v.d, “Hospital-acquired infections following the 1999 Marmara earthquake”, Journal of Hospital Infection, 51, s.47-51.
• Özdemir 2005 Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Özer 2016 Sevilay Özer, “1. Dünya Savaşında Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”, Belleten, 80/287, s.219-260.
• Öztürk vd. 2004 C. Elif Öztürk, İdris Şahin, Taner Yavuz, “Intestinal parasitic infection in children in post-disaster situations years after earthquake”, Pediatrics International, 46/6, s.656-662.
• TMMOB Oda Raporu 2012 TMMOB Oda Raporu 2012, “Türkiye’de Deprem Gerçeği ve TMMOB Makine Mühendisleri Odasının Önerileri”, Nisan 2. Baskı, Ankara, s.1.
• Tunçer vd. 2010 Mehmet Tunçer, Oktay Ergünay v.d (Haz.), Ulusal Deprem Sempozyumu-11-12 Kasım 2009, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları, Bolu.
• Tınal 2011 Melih Tınal, İzmir Depremleri, İBB Yayınları, İzmir.
• Tınal 2017 Melih Tınal, “19. Yüzyıl İzmir Depremleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 /54, s.372-380.
• Tsiamis vd. 2013 Costas Tsiamis, Effie Poulakou-Rebelakou, Spyros Marketos, “Earthquakes and plague during Byzantine times: can lessons from the past improve epidemic preparedness”, Acta Med Hist Adriat, 11(1), s.55-64.
• Tuğluoğlu 2015 Fatih Tuğluoğlu, “1939 Büyük Anadolu Zelzelesi ve Erzincan Vilayetinde Yardım Faaliyetleri”, History Studies, 7/4, s.113-136.
• Uçku ve Aslan 2002 Reyhan Uçku ve Belgin Ünal Aslan, “Olağandışı Durumlarda Bulaşıcı Hastalıklara Yaklaşım”, Olağandışı Durumlarda Sağlık Hizmetleri Sağlık Çalışanının El Kitabı, (Ed. Osman Karababa), TTB, Ankara, s.163-185.
• Ürekli 2010a Fatma Ürekli, “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Âfetlere İlişkin Literatür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 8/ 16, s.101-130.
• Ürekli 2000b Fatma Ürekli, İstanbul’da 1894 Depremi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Usta 2021 Galip Usta, Türkiye'de Meydana Gelen Deprem Afetlerinde Sunulan Hizmetlerin Değerlendirilmesi (1999-2020): Nitel Bir Araştırma, (Basılmamış Doktora Tezi), Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gümüşhane.
• Üzen 2010 İsmet Üzen, “1939 Erzincan Depreminin Tokat’taki Yansımaları”, Karadeniz Araştırmaları, 27, s.89-104
• Varlık 2017 Nükhet Varlık, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600, (çev. Hazal Yalın), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Vahaboglu v.d. 2000 Haluk Vahaboglu, Sibel Gündes, Aynur Karadenizli, v.d, ”Transient Increase in Diarrheal Diseases after the Devastating Earthquake in Kocaeli, Turkey: Results of an Infectious Disease Surveillance Study”, Clinical Infectious Disease, 31/6, s.1386-1389.
• Watson vd. 2007 John T. Watson, Michelle Gayer and Maire A. Connolly, “Epidemics after Natural Disasters”, Emerging Infectious Disease, 13(1), s.1–5.
• Wisner ve Adams 2002 B. Wisner ve J.Adams (Edited), Environmental health in emergencies and disasters: A Practıcal Guıde, World Health Organization
• Yağcı 2007 Ayşegül Yağcı, “Savaş, Göç ve Afetlerde Salgınlar,”, 5. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi-2007, s.540-546.
• Yapıcı 2015 Hakkı Yapıcı, “Tarih Boyunca Erzurum’da Meydana Gelen Zelzeleler”, Mavi Atlas, 5, s.14-20.
• Yılmaz 2012 Abdullah Yılmaz, “Türkiye’de Afetlerde Karşılaşılan Sorunlar”, MANAS Sosyal Araştırmalar,1/1, s.61-81.
• Zengin 2020a Ersoy Zengin, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Örnek Bir İdareci: Vali İbrahim Ethem Aykut’un Hayatı ve İdari Faaliyetler”, Mavi Atlas, 8/2, s.412-426.
• Zengin 2020b Ersoy Zengin,” Cumhuriyet Dönemi’nde (Muş) Varto’da Yaşanan Depremler (1946-1966)”, Turkish Studies - Historical Analysis, 15 /2, s.791-811