TANZİMAT REFORMLARININ HUKUK SİSTEMİNDEKİ İLK ÖRNEĞİ: 1840 CEZA KANÛNUNUN KASTAMONU MUHASSILLIK MECLİSİNDE TATBİKİ

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 1, 47 - 80, 26.07.2024

Sertaç Demir

https://doi.org/10.18513/egetid.1442382

Öz

Tanzimat öncesi Klasik Dönem olarak adlandırılan süreçte Osmanlı Devletinde Şer’i ve Örfi Hukuk kaynaklı hukuk sisteminin varlığından söz etmek mümkündür. Zira özellikle yargının taşradaki temsilcisi olan kadıların temel başvuru kaynağı bu iki anlayışın sonucu ortaya çıkan fıkıh kitapları ve kaûnnâmelerdir. Ancak Tanzimat’a kadar devletin her bakımdan hükmettiği, Müslim, Gayrimüslim tebaanın yaşadığı sahada Kadı Mahkemeleri ve kimi zaman onu denetleyen kimi zaman da onunla eş değer birincil başvuru mercii olan Divân-ı Humâyûn dışında herhangi bir yargı organından bahsetmek mümkün görünmemektedir. Ancak ilk defa Tanzimat Fermanıyla zikr olunan kanun önünde eşitlik ilkesinin gereği olarak, toplumun her kesiminin temsil olunduğu mahkemeler de Şer’i mahkemeler yanında yer almaya başlamış, İslam Hukukunun yanında alternatif Batı Hukuku da kendini göstermiştir. Muhassıllık Meclisleri bu uygulamanın ilk örnekleridir. Bu süreçte hukuk sahasına giren bir başka mühim yenilik de tek dereceli, tek hâkimli yargılama usulünün yanına birden fazla farklı dini ve etnik kimliğe sahip üyenin yer aldığı bir nevi jüri modelinin de uygulanmaya başlanmış olmasıdır. Bu ilk adımlar sonrası için de başlangıç olması bakımından ayrıca öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Şeriat, Kanûnnâme, Ceza Hukuku, Tanzimat Fermanı, Muhassıllık Meclisleri

Kaynakça

• Ahmed Lütfü 1304[1887] Ahmed Lütfü, Mirât-ı Adalet Yahut Tarihçe-i Adliye-i Devlet-i Aliye, Nişan Berberyan Matbaası, İstanbul.
• Akbulut 2018 İlhan Akbulut, Türk hukuk Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Akdağ 1999 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, Cilt 2, Barış Kitabevi, İstanbul.
• Akgündüz 1988 Ahmed Akgündüz, Şer’iye Sicilleri, Cilt I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz 1990 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, Cilt I, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz 1993 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanûnnâmeleri, Cilt I, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul
• Akgündüz 2009 Ahmed Akgündüz, İslam Hukuku ve Osmanlı Tatbikatı Araştırmaları. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akgündüz 2010 Said Nuri Akgündüz, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Uygulaması, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Akgündüz ve Cin 1989 Ahmed Akgündüz - Halil Cin, Türk Hukuk Tarihi, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya.
• Akman 2004 Mehmet Akman, Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, Eren yayıncılık, İstanbul.
• Arsal 2020 Said Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Atar 1988 Fahreddin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Aydın 2020 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Hukuku, İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul.
• Ayvaz 2021 Salih Ayvaz, Eski Türk Yazıtlarında Töre ve Örfi Hukuk, Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir.
• Bingöl 2004 Sedat Bingöl, Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
• Boogert 2008 Maurits H. Van den Boogert, Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi, Çeviren: Ali Coşkun Tuncer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Bozoklu 2021 Gamze Bozoklu, 104 Numaralı Kastamonu Şer’iyye Sicilinin (H. 1256/M. 1840) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kastamonu.
• Brown 1914 Philip Marshall Brown, Foreigners in Turkey; Their Juridical Status, Princeton University Press, Princeton.
• Cici 2007 Recep Cici, Osmanlı Hukuku Üzerine Araştırmalar, Emin Yayınları, Bursa.
• Çadırcı 2007 Musa Çadırcı, Tanzimat Sürecinde Türkiye, İmge Kitabevi, İstanbul.
• Demirci 2019 Akmandar Demirci, Osmanlı Devleti’nde Taşra Ticaret Mahkemeleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara.
• Destrilhes 1855 M. Destrilhes, Confidences Sur La Turquie, E. Dentu Libraier, Paris.
• Efe 2002 Ayla Efe, Muhassıllık Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Eskişehir.
• Güripek 2018 Mustafa Can Güripek, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi Düşüncenin Modernleşmesi ve Hayriye Tüccarları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Hamidullah 2012 Muhammed Hamidullah, İslam Anayasa Hukuku, Beyan Yayınları, İstanbul.
• Heyd 1973 Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Edited by V.L. Mènage, Clarendon Press, Oxford.
• İnalcık 2018 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Cilt:1, Kronik Kitap, İstanbul.
• İskender ve Reşad 1330/1914 Macar İskender - Ali Reşad, Kapitülasyonlar: Tarihi Menşei Asılları, Kanaat Matbaası, İstanbul.
• Kaşıkçı 2015 Osman Kaşıkçı, İslâm-Osmanlı Hukuku, Ufuk Yayınları, İstanbul.
• Kaynar 2010 Reşat Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Keleş 2015 Erdoğan Keleş, “Avrupa Tüccarlarının Hukukî ve Ticarî Durumlarına Dair Bazı Tespitler (1835-1868)”, Belleten, Cilt: 79, Sayı: 284, s.199-292.
• Ansay 1958, Sabri Şakir Ansay, Hukuk Tarihinde İslam Hukuku, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Koç ve Yeşil 2012 Yunus Koç-Fatih Yeşil, Nizam-ı Cedid Kanûnları, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara.
• Koçak vd. 2014 Muhsin Koçak - Nihat Dalgın - Osman Şahin, İslam Hukuku, Ensar yayınevi, İstanbul.
• Kurdakul 1981 Necdet Kurdakul, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları Ve Kapitülasyonlar, Döler Neşriyat, İstanbul.
• Kuzu 2022 Fatma Kübra Kuzu, 266 Numaralı İstanbul Evkaf-ı Hümayun Mahkemesi Sicilinin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar.
• Kürekli 2015 Recep Kürekli, Mısır İskenderiyesi’nin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1882-1914), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri.
• Mumcu 1969 Ahmet Mumcu, Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınlarından No: 252, Ankara.
• Mumcu 1986 Ahmet Mumcu, Divan-ı Hümayun, Birey ve Toplum Yayınevi, Ankara.
• Mustafa Nuri Paşa 1327[1909] Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü’l-Vukuât, Matbaa-i Amire, İstanbul.
• Mustafa Nuri Paşa 1992 Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü’l-Vukuât, Hazırlayan: Neşet Çağatay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ortaylı 2018 İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Şahin vd. 2020 Erdinç Şahin - Kemal Gurulkan - Saim Çağrı Kocakaplan -Muharrem - Saffet Çalışkan - A. Latif Armağan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Hayriye Tüccarları, İstanbul Ticaret Odası Kültür Ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Tekin 1998 Talat Tekin, Orhon Yazıtları, Simurg Kitabevi, İstanbul.
• Thomsen 1993 Wilhelm Thomsen, Çözülmüş Orhon Yazıtları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tuğluca 2016 Murat Tuğluca, Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Barkan 1975 Ömer Lütfi Barkan, “Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 49-97.
• Belgesay 1999 Mustafa Reşit Belgesay, “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”, Tanzimat I, s. 211-220. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Bilmen 1964 Ömer Nasuhi Bilmen, “Ahkâm-ı Şer’iyye ve Ahkâm-ı Fıkhiyye”, Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi, Cilt: I, s.2, s. 55-72.
• Bingöl 1999 Sedat Bingöl, “Tanzimat Sonrası Taşrada Ve Merkezde Yargı Reformu” Osmanlı, Cilt: 6, s.533-550.
• Bingöl 2005 Sedat Bingöl, “Osmanlı Mahkemelerinde Reform ve Cerîde-i Mahâkim’deki Üst Mahkeme Kararları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1, s. 19-38.
• Bingöl 2023, Sedat Bingöl “XIX. Yüzyılda Cesaretin, Uykusuzluğun ve Cesetlerin Gezindiği Osmanlı Mahalleleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 60, s. 386-399.
• Candan 2015 Rabia Beyza Candan, “1840 Tarihli Ceza Kanûnnâme-i Hümayunu İncelemesi”, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, s. 63-81.
• Cici 2002 Recep Cici, “Klasik dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi: Belli Başlı Hukukçular ve Çalışmaları”, Türkler, Cilt: XI, s. 370-384, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• Cin 1991 Halil Cin, “Arazi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:3, s. 342-346.
• Çadırcı 1981 Musa Çadırcı, “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli "Tarik-i İlmiye'ye Dair Ceza Kanûnnâme’si”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 25, s. 139-161.
• Çadırcı 1998 Musa Çadırcı, “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim (1839-1856), Belleten, Cilt: 52, Sayı: 203, s. 601-626.
• Çayan 2020 Gökhan Çayan, “Masumiyet Karinesi Doktrini”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Sayı: 42, s. 49-88.
• Doğan 2019 Mehmet Doğan, “Nizâmülmülk’ün Hayatı ve Şahsiyeti Tonyukuk’tan Nizâmülmülk’e”, Bilge Vezir Nizamülmülk, s. 2-11.
• Genç 2000 Mehmet Genç, “İltizam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 22, s. 154-158.
• Türcan 2010 Talip Türcan, “Şeriat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 38, s. 574-577. Ebülula 1324[1908] Mardinizade Ebülula, “Muhtelit Mahkemeler”, Sırat-ı Müstakim [Sebilü'r-Reşad] Cilt: I, Sayı: 11, s. 165-170
• İnalcık 2006 Halil İnalcık, “Tanzimat Nedir?” Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Editörler: Halil İnalcık - Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Korkut 2022 Şenol Korkut, “Nizâmülmülk’ün Siyaset Felsefesi”, Journal of Islamic Research, 33(1), s. 300-333.
• Köprülü 1938 Fuad Köprülü, “Ortazaman Türk Hukuki Müesseseleri”, Belleten, Cilt: 2, Sayı: 5-6, s. 39-72.
• Özen 2003 Şükrü Özen, “Matürîdî, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, s. 159-165.
• Özgenç 2021 Nuri Berkay Özgenç, “İslam Ceza Hukukunda Cezaların Şahsiliği İlkesi”, Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 22, s. 203-221.
• Paşa 1331 Tevki’î Abdurrahman Paşa, “Osmanlı Kânûnnâmeleri”, Milli Tetebbular Mecmuası, Cilt: 1, Sayı: 3, s. 497-545.
• Şeker 2015 Fatih Mehmet Şeker, “Türk Devlet Geleneği ve Hanefilik”, Devirleri Aydınlatan Meş’ale İmâm-ı A’zam; Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı, s.89-91, Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
• Taner 1999 Tahir Taner, “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, s. 221-232. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Tozal 2017 Ömer Tozal, “İslam Muhakeme Hukukunda Beyyine”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2, s. 351-362.
• Üçok 1946 Coşkun Üçok, “Osmanlı Kanûnnâmelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı:1, s. 125-146.
• Veldet 1999 Hıfzı Veldet, “Kanûnlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, s. 139-209. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Yazar 2018 Nurullah Yazar, “Devlet Adamlarına Örneklik Teşkil Etmesi Yönüyle Siyasetnâmelerde Hz. Ömer”, Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Editör: Ali Aksu, Cilt: 1, s. 219-234.