XIX. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA KIBRIS’IN HİNDİSTAN YOLU İÇİN ÖNEMİ VE İNGİLİZ DIŞ POLİTİKASINA ETKİSİ

Yıl 2025, Cilt: 40 Sayı: 1, 427 - 467, 30.07.2025

Cem Uncu

https://doi.org/10.18513/egetid.1673087

Öz

XIX. yüzyılda İngiltere’nin küresel güç konumunu pekiştirmesinde Hindistan’ın stratejik önemi belirleyici bir unsur olmuştur. İngiltere, Hindistan’a giden yolları güvence altına almak amacıyla Akdeniz, Kızıldeniz ve Süveyş Kanalı gibi kritik bölgelerde kontrol sağlamaya çalışmıştır. Bu çerçevede Mısır, Kıbrıs ve Orta Doğu, İngiliz dış politikasının merkezinde yer almış, İngiltere bu bölgelerde ekonomik, askerî ve siyasi nüfuzunu artırarak Hindistan’ın güvenliğini sağlamayı hedeflemiştir. Bu bağlamda Kıbrıs’ın, İngiltere için stratejik açıdan değerli bir üs olarak ortaya çıktığı görülmektedir. 1878’de Kıbrıs Antlaşması ile İngiltere, Osmanlı Devleti’ne destek verme bahanesiyle Kıbrıs’ın kontrolünü “geçici” olarak ele geçirmiştir. Bu anlaşma İngiltere’nin Doğu Akdeniz’deki varlığını güçlendirirken, Hindistan ile Mısır’a giden ticaret yollarının güvence altına alınması amacını gerçekleştirmekteydi. Dolayısıyla İngiltere’nin Kıbrıs’a olan ilgisi, Hindistan ve Mısır’ın stratejik önemine odaklanan daha geniş bir jeopolitik stratejinin parçası olarak anlaşılmalıdır. İngiltere, Osmanlı’yı Rus yayılmacılığına karşı desteklerken, Osmanlı’nın zayıflamasıyla birlikte daha müdahaleci bir politika izlemiş ve Kıbrıs ile Mısır’ı doğrudan kontrol altına almıştır. İngiltere’nin Hindistan merkezli stratejik hamleleri, XIX. yüzyıl boyunca küresel dengelerde belirleyici bir etken olmuştur. Bu çalışma, XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Hindistan ve Mısır politikaları çerçevesinde Kıbrıs’ın İngilizler için önemini konu almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs , İngiltere , Hindistan , Osmanlı , Mısır.

Etik Beyan

Bu makale, 27-29 Haziran 2024 tarihinde “Barış Harekâtının 50. Yılında Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu”nda yalnızca sözlü olarak sunulan ve tam metni yayınlanmayan “Kıbrıs’ın XIX. Yüzyılda Hindistan Yolu İçin Önemi ve İngiltere-Osmanlı İlişkilerine Etkisi” başlıklı sözlü bildiriden, geliştirilerek ve değiştirilerek üretilmiştir.

The Importance of Cyprus for the Indian Route in the Second Half of the 19th Century and Its Effect on British Foreign Policy

Öz

In the 19th century, India played a decisive role in consolidating Britain’s global power. To secure the routes leading to India, Britain sought control over key strategic regions such as the Mediterranean, the Red Sea, and the Suez Canal. Within this framework, Egypt, Cyprus, and the Middle East became central to British foreign policy, as Britain aimed to strengthen its economic, military, and political influence in these areas to ensure the security of India. In this context, Cyprus emerged as a strategically valuable base for Britain. With the Cyprus Convention of 1878, Britain took control of the island under the pretext of supporting the Ottoman Empire, albeit on a “temporary” basis. This agreement not only reinforced Britain’s presence in the Eastern Mediterranean but also served to secure trade routes to India and Egypt. Thus, Britain’s interest in Cyprus should be understood as part of a broader geopolitical strategy centered on the strategic importance of India and Egypt. While Britain initially supported the Ottoman Empire against Russian expansion, its policies became more interventionist as the Ottoman Empire weakened, ultimately leading to direct British control over Cyprus and Egypt. Britain’s India-centered strategic maneuvers played a crucial role in shaping global power dynamics throughout the 19th century. This study examines the significance of Cyprus for Britain in the second half of the 19th century within the context of its policies toward India and Egypt.

Anahtar Kelimeler

Cyprus , Britain , India , Ottoman , Egypt

Kaynakça

• Acton 2020 Lord Acton, Tarih Üzerine Bir Ders, çev. Kerem Başer, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Akbulut 2016 Uğur Akbulut, Hindistan Yolu ve İngilizler - Fırat Nehri’nde İlk İngiliz Vapurları, Konya: Çizgi Kitabevi.
• Anderson 2000 M. S. Anderson, Doğu Sorunu, 1774-1923, çev. İdil Eser, İstanbul.
• Aydın 2011 Mustafa Aydın, “Çerkez Kıyılarında İngilizler (1829-1837)”, Tarih Dergisi, S. 38, s. 79-100. Beydilli 2010 Kemal Beydilli, “Şark Meselesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 38, s. 352-357.
• Brassey 1880 Annie Brassey, Sunshine and Storm in the East, or, Cruises to Cyprus and Constantinople: with Upwards of 100 Illustrations Chiefly from Drawings by the Hon. A. Y. Bingham, (New York: Henry Holt and Company), (Gale Primary Sources: Nineteenth Century Collections Online). Britannica “Sir Frederick John Goldsmid”, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/biography/Frederick-John-Goldsmid.
• Cain; Hopkins 2016 P. J. Cain; A. G. Hopkins, British Imperialism: 1688-2015, New York: Routledge.
• Cevdet Paşa 2018 Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet - (II. Cilt-I. Kitap), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cevdet Paşa 1960 Cevdet Paşa, Tezâkir (13-20), yay. Prof. Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cevdet Paşa 1991 Cevdet Paşa, Tezâkir (40), yay. Prof. Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cromer 1916 The Earl of Cromer, Modern Egypt, Vol. I, New York: The Macillan Company.
• Çolak 2017 Fatih Çolak, “Almanya’nın Doğu Siyaseti Çerçevesinde Türkistan’a Bakışı (20. Yüzyıl Başı)”, Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 9-10 Ekim 2017, İstanbul, (ed. Abdulvahap Kara vd.), s. 391-404.
• Çolak 2019 Fatih Çolak, Alman İmparatorluğu ve Türkistan (1910-1920), Konya: Çizgi Kitabevi.
• Evans 1829 Sir George De Lacy Evans, On the Practicability of an Invasion of British India: and on the Commercial and Financial Prospects and Resources of the Empire, London: Richardson.
• Ferguson 2017 Niall Ferguson, İmparatorluk: Britanya’nın Modem Dünyayı Biçimlendirişi, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: YKY.
• Foreign Office 1920 Foreign Office, Cyprus, (Prepared Under the Direction of the Historical Section of the Foreign Office), London: H.M. Stationery Office.
• Gaillard 2021 Gaston Gaillard, Türkler ve Avrupa, çev. Zuhal İnci Baycılı, İstanbul: Kanon Kitap.
• Gallenga 1882 Antonio Gallenga, A Summer Tour in Russia, London.
• Gazioğlu 1990 Ahmet C. Gazioğlu, The Turks in Cyprus: a province of the Ottoman Empire (1571-1878), London.
• Gencer 1992 Ali İhsan Gencer, “Berlin Antlaşması”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 5, s. 516-517.
• Godkin 1877 Edwin L. Godkin, “The Eastern Question”, The North American Review, Vol. 124, No. 254, s. 106-126.
• Görgün 2004 Hilal Görgün, “Mısır (Fransız İşgali ve Sonrası)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 569-575.
• Görgün 2012 Hilal Görgün, “Urâbî Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 42, s. 167-169.
• Grey 1925 Sir Edward Grey, Twenty-Five Years 1892-1916, Vol. I, New York: Frederick A. Stock Company.
• Günarslan 2019 Hüseyin Günarslan, “1857 Hint İsyanı: Kanpur Katliamı ve Lucknow Mücadelesi”, Medeniyet ve Toplum Dergisi, C. 3, S. 1, s. 91-110.
• Hill 2010 George Hill, A History of Cyprus, Vol. IV: The Ottoman Province. The British Colony, 1571-1948, ed. Harry Luke, Cambridge: Cambridge University Press.
• Hopkirk 2022 Peter Hopkirk, Büyük Oyun (Orta Asya’da Gizli Savaş), çev. Renan Akman, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Issawi 1966 Charles Issawi, The Economic History of The Middle East 1800-1914, Chicago: The University of Chicago Press.
• Kalkan 2024 Salih Kalkan, “Hindistan’da İngiliz Eğitim Sisteminin Sir Seyyid Ahmed Han’ın Eğitimciliği Üzerindeki İz Düşümleri”, Akif, S. 54/2, s. 258-283.
• Karakulak 2025 Mesut Karakulak, 93 Harbi - Esir İmparatorluk, İstanbul: Kronik Kitap.
• Kinneir 1818 John MacDonald Kinneir, Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years of 1813 and 1814, London: John Murray.
• Koday 1998 Zeki Koday, “Kıbrıs’ın Jeopolitik Önemi”, Türk Coğrafya Dergisi, sayı 33, s. 419-428.
• Konukçu 1991 Enver Konukçu, “Babürlüler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 4, s. 400-404.
• Köse 2006 Osman Köse, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması (Oluşumu-Tahlili-Tatbiki), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurat 1987 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Lee 1931 Dwight E. Lee, “A Memorandum Concerning Cyprus, 1878”, The Journal of Modern History, Vol. 3, No. 2, s. 235-241.
• Lee 1934 Dwight E. Lee, Great Britain and the Cyprus Convention Policy of 1878, Cambridge: Harvard University Press.
• Library of Congress https://www.loc.gov/item/2010587002/.
• Mackinder 2013 H. J. Mackinder, Tarihin Coğrafi Kalbi, çev. ve haz. Kadir Yılmaz, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Özcan 1995 Azmi Özcan, “1857 Büyük Hind Ayaklanması ve Osmanlı Devleti”, İslâm Tetkikleri Dergisi, C. 9, s. 269-280.
• Özel 2021 Taha İ. Özel, İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, İstanbul: Vadi Yayınları.
• Özkaya Özer 2007 Sevda Özkaya Özer, Osmanlı Devleti İdaresinde Mısır (1839-1882), Fırat Üniversitesi SBE Doktora Tezi, Elâzığ.
• Özkaya Özer 2012 Sevda Özkaya Özer, “Mısır Demiryollarının Modernleşme Açısından Önemi”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, Türkiye, s. 2383-2394.
• Özkaya Özer 1908 “Preliminary Treaty of Peace between Russia and Turkey: Signed at San Stefano, February 9/ March 3, 1878”, The American Journal of International Law, vol.2, no.4, s.387-401.
• Preston 1967 Adrian W. Preston, “Sir Garnet Wolseley and the Cyprus Expedition, 1878”, Journal of the Society for Army Historical Research, Vol. 45 No. 181, s. 4-16.
• Richter 2014 H. A. Richter, “The Grand Game and Britain’s Acquisition of Cyprus”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, C. 12, S. 17, s. 85-96.
• Rose 1922 J. Holland Rose, “Great Britain and the Eastern Question”, The Journal of International Relations, Vol. 12, No. 3, s. 307-319.
• Schöllgen 1984 G. Schöllgen, Imperialismus und Gleichgewicht. Deutschland, England und Orientalische Frage 1871-1914, München.
• Sharman 2021 J. C. Sharman, Zayıfların İmparatorlukları (Avrupa Yayılmacılığının Gerçek Hikâyesi ve Yeni Dünya Düzeninin Kuruluşu), çev. Fahrettin Biçici, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Sonyel 1978 Salâhi R. Sonyel, “İngiltere Dışişleri Bakanlığı Belgelerine Göre Osmanlı Padişahı Abdülhamit 48 Saat İçinde Kıbrıs’ı İngilizlere Nasıl Kiraladı”, Belleten, C. 42, s. 725-744.
• Sorel 2016 Albert Sorel, On Sekizinci Asırda Mesele-i Şarkıyye ve Kaynarca Muâhedesi, çev. Yusuf Ziya, İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Stone 2015 James Stone, “Bismarck and the Great Game: Germany and Anglo-Russian Rivalry in Central Asia, 1871-1890”, European History, Vol. 48, No. 2, s. 151-175.
• Şahin 1988 İlhan Şahin, “Abbas Hilmi I”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 1, s. 25.
• Tanilli 2019 Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası (V. Cilt) - 19. Yüzyıl: İlerlemeler ve Çelişmeler, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tichy 1940 Herbert Tichy, Afghanistan: Das Tor nach Indien, Leipzig: Wilhelm Goldmann Verlag. Topsakal 2022 İlyas Topsakal, Rusya Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uncu 2025 Cem Uncu, XIX. Yüzyılda İngiliz Dış Politikası Çerçevesinde Güney Türkistan’da Büyük Oyun ve Yankıları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi SBE.
• Varnava 2005 Andrekos Varnava, “Punch and the British occupation of Cyprus in 1878”, Byzantine and Modern Greek Studies, 29:2, pp. 167-186.
• Varnava 2015 Andrekos Varnava, British Imperialism in Cyprus 1878-1915: The Inconsequential Possession, Manchester: Manchester University Press.