Halk Hekimliğinde Sağaltıcılar

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 27, 819 - 840, 15.12.2020

Fatih Tekel

Öz

Toplumların kültürel yapıları incelendiğinde birçok öğeyi içlerinde barındıkları görülmektedir. Bu öğelerden biri de halk hekimliğidir. Her toplumun halk hekimliği kendi kültürel, coğrafi ve ekonomik koşulları çerçevesinde şekillendiği için bu alanda yapılan tedavi uygulamaları farklı toplumlarda farklı şekillerde kendini göstermiştir. Tarih boyunca insanların çeşitli nedenlerle maruz kaldıkları hastalıklardan kurtulmak için denedikleri ve başvurdukları bu uygulamaların da “sağaltıcı” kimliğiyle bilinen ve tanınan kişiler tarafından icra edildiği görülmektedir. Halk hekimliğinde “sağaltıcı”, her türlü hastalığı tedavi etme gücüne ve yeteneğine
sahip olduğuna inanılan kişiye denilmektedir. Toplum nazarında genellikle üstün yeteneklere sahip olduğu kabul edilen ve bu özelliklerinden dolayı da konumu itibariyle kültleştirilen bu kişiler, insanların hastalıklardan kurtulmalarını sağlayarak onların sağlıklı olma ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Gözle görülebilen maddi sebeplerle ortaya çıkan hastalıklar genellikle yörenin bitki, maden ve hayvanlarını ilaç olarak kullanan emci, otacı denilen günümüz hekiminin eşdeğeri kişiler tarafından tedavi edilmiştir. Kötü ruhların tesiri altına girdiğine inanılan ve ruhi bozukluklar ile akıl hastalıkları gibi sebebi bilinmeyen rahatsızlıkları olan kimselerin
tedavilerini de “kam, şaman” ve İslami devirdeki adıyla “baksılar” üstlenmiştir Orta Asya kamlığının bugüne ulaşmış şekli olan ve Anadolu’nun hemen hemen her yerinde bulunan “ocak” adlı sağaltıcılar ise dinsel-büyüsel yöntemlerle birlikte
ilaçları da kullanarak sahip oldukları yetilere göre hastalıkları tedavi etmişlerdir ve hala da etmektedirler. Bunun yanında Türk toplumunda manevi değerlerin bilgisine sahip olduğuna inanılan, tedavilerini duaları ya da büyüsel sözleri hastalara
doğru okuyup üfleyerek uygulayan ve genel anlamda “okuyucu/üfürükçü” diye adlandırılan sağaltıcılara başvurulduğu da görülmektedir. Yaşanan her türlü değişim karşısında varlığını sürdüren ve gelenekselleşen halk hekimliğinde tedavi yöntemlerinin uygulayıcıları olan sağaltıcıların, her birinin adlandırılmasında kültürel uyarlanmanın etkisinin bulunduğu görülmektedir. Eski Türk toplumlarında şaman ya da kam adı verilen kişilerle başlayan ve dönemine göre meslek olarak dahi kabul edilen sağaltıcı ya da günümüzdeki ifade şekliyle halk hekiminin birçok tipinin var olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Halk hekimliği, hastalık, sağaltıcı, sağaltma

Kaynakça

• ACIPAYAMLI, Orhan, (1969), “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.XXVI, S. 1-2, s. 1-9.
• ACIPAYAMLI, Orhan, (1989), “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliğinin Morfolojik ve Fonksiyonel Yönden İncelenmesi”, Türk Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri (23-25 Kasım 1988), Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi, s. 1-8.
• ALPTEKİN, Ali Berat, (2011), Halk Bilimi Araştırmaları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ARAZ, Rıfa, (1995), Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1959), Kutadgu Bilig Tercümesi (Çeviri), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• BAYAT, Ali Haydar, (1989), “Türk Dünyasında Özellikle Anadolu Tıbbi Folklorunda Akıl Hastalıklarının Tedavi Yolları ve Kaynakları”, Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri (23-25 Kasım 1988), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s.59-82.
• BAYAT, Fuzuli, (2006), Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• BAYRI, Mehmet Halit, (1972), İstanbul Folkloru, 2. Baskı, İstanbul: A. Eser Yayınları, s. 109-110.
• BORATAV, Pertev Naili, (2016), 100 Soruda Türk Folkloru, 3.Baskı, Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• ÇERİBAŞ, Mehmet, (2014), “Şaman/Bakşı Tipolojisi Bağlamında Kırgızlarda Halk Hekimliği Geleneği ve Halk Hekimleri-I”, International Journal of Religious Sciences, S:2, s.65-83.
• DAĞI, Fahri. (2013), “Türk Fıkralarında Halk Hekimliği Unsurları”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C.II, S.5, s.117-129.
• ELİADE, Mircae, (1999), Şamanizm, (Çev: İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitapevi.
• ELİADE, Mircea, (2003), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, s.27.
• HUFFORD, David J, (2007), “Halk Hekimleri”. (Çev. Mustafa Sever). Milli Folklor Dergisi, S.73, s.73-80.
• İNAN, Abdülkadir, (2000), Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KALAFAT, Yaşar, (2010), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Berikan Yayınevi
• KIZILÇELİK, Sezgin, (1995), Kırsal Kesim ve Kentsel Kesimdeki Sağlık Sisteminin Sosyolojik Açıdan Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuat, (2004), Edebiyat Araştırmaları-1, Ankara: Akçağ Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1983), Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Kitabevi, s.102.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (2005), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÖRNEK, Sedat Veyis, (2014), 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• ÖRNEK, Sedat Veyis, (2017), Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, s.48.
• ÖZER, Nurten, (1989), “Halk Hekimliğinde Kaplıcalarımız”. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s.203-210.
• ROUX, Jean Paul, (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları.
• SERDAROĞLU, Ümit, (1996), Eskiçağ’da Tıp, İstanbul: Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
• SOL, Selma, (2007), “Edirne’de Halk Hekimliği”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. IX, S.1, s.175-191.
• ŞAR, Sevgi, (2008), “Anadolu’da Rastlanan Halk Hekimliği Uygulamalarına Genel Bir Bakış”, 38. ICANAS Uluslar arası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (Ankara 10-15 Eylül 2008), s.1163-1178.
• ŞİMŞEK, Esma (2008), “Ölümsüzlük İlacı Elma” Turkish Studies, Volume 3/5 Fal
• TANYU, Hikmet, (1981), “Şamanlık veya Şamanizm”, Türk Ansiklopedisi, C.XXX, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TURAN, Şerafettin, (2014), Türk Kültür Tarihi (Türk Kültüründen Türkiye Kültürüne ve Evrenselliğe), 7. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• TÜRKDOĞAN, Orhan, (1991), Kültür ve Sağlık-Hastalık Sistemi, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• YARDIMCI, Mehmet, (1989), “Malatya Halk İnanmaları, Mistik Kaynaklı Halk Sağaltmacılığı ve Bazı Halk İlaçları”, İnönü Üniversitesi III. Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, s. 267-276
• YEŞİL, Yılmaz (a) (2014), Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri Doğum Evlenme Ölüm Gelenekleri, Grafiker Yay. Ankara,
• YEŞİL, Yılmaz (b) (2014), “Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri Üzerine Tespitler”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,
• YEŞİL, Yılmaz, (2015), “Türk Halk Hekimliğinde Elma”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,