Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinin İç ve Dış Dinamikleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 32, 303 - 323, 15.08.2022

Murat Karataş

Öz

Batıdaki örneklerinden farklı olarak Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Türk modernleşmesi toplumsal hayattan bağımsız dinamiklerin etkisinde Jakoben (yukarıdan aşağıya) şekilde gelişti. Türk toplumu siyasi partilerle İkinci Meşrutiyet döneminde tanıştı. 1908-1913 döneminde yaşanan çok partili hayat 1913-1918
döneminde tek partili bir durum kazandı ve bu dönemin temel aktörü İttihat ve
Terakki Partisi oldu. Mütareke dönemi çok partili hayatı tekrar başlatmakla birlikte
Türk İstiklal Harbinin kazanılması yeni bir dönemi açtı. Türk İstiklal Harbinin yürütme merkezi olan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mustafa Kemal Paşa
tarafından 1923’ün Eylül’ünde Halk Fırkasına dönüştürüldü. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 1924 yılı sonunda doğal bir muhalefet hareketi olarak doğdu ancak yedi
ay yaşayabildi. Bundan sonra Serbest Cumhuriyet Fırkası 1930’un Ağustosu’nda güdümlü bir muhalefet hareketi olarak doğdu ancak o da üç ay yaşayabildi. Takip eden
süreçte (1930-1945) ülkede tek parti dönemi yaşanırken dönemin temel siyasi aktörü
Cumhuriyet Halk Partisi oldu. Bu dönemde Cumhuriyet Halk Partisi devleti kurma
ve inkılâpları yapma gibi tarihi görevleri yerine getirdi. İkinci Dünya Savaşı sonunda
Türkiye’nin çok partili hayata geçiş kararı iç ve dış olmak üzere iki temel faktördenetkilendi. İkinci Dünya Savaşı sırasında iktidarların uyguladığı savaş ekonomisinin
geniş halk kitlelerini iktidardan uzaklaştırması ayrıca savaş sonrası oluşacak yeni düzende sermaye gruplarının iktidarda söz sahibi olma isteği çok partili hayata geçişin iç
faktörü oldu. Bununla birlikte çok partili hayata geçişte asıl faktör Türkiye’nin Sovyet
tehditlerine karşı ABD ve Batı’ya yakınlaşma ihtiyacı hissetmesidir. Bu makale, Türkiye’nin çok partili hayata geçiş sürecinde iç ve dış dinamiklerini konu edinmekle birlikte asıl unsurun dış faktörler olduğunu ileri sürmektedir. Makalede, araştırma-inceleme eserlerden faydalanılarak Türkiye’nin çok partili hayata geçme kararında iç ve dış
faktörler analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Demokrasisi, Çok Partili Hayata Geçiş, Amerika Birleşik Devletleri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği.

Kaynakça

• AHMAD, Feroz – AHMAD Bedia Turgay, (2020), Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945 – 1971), İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları.
• AKANDERE, Osman, (1998), Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler 1938-1945, İstanbul: İz Yayıncılık.
• AKALAN, Ali Osman (2013), IX. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (1950-54 Yılları) Faaliyetlerinden Hareketle Demokrat Parti’nin Eğitim ve Kültür Politikası, Eğitim ve Toplum, C. 2. S. 4, s.129-142.
• ALBAYRAK, Mustafa, (2004), Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: Phoenix Yayınevi.
• ARCAYÜREK, Cüneyt, (1985), Demokrasinin İlk Yılları 1947-1951, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ARCAYÜREK, Cüneyt, (2010), İkinci Dünya Savaşı ve İki Cephede Türkiye, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya, (2000), İkinci Adam 1938-1950, C: 2, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• BALCI, Ali, (2017). Türkiye Dış Politikası, İstanbul: Alfa Yayınları.
• BAŞBUĞ, İlker, (2019), Türkiye Cumhuriyeti’nde (1923-1961) Güç Odaklarının Mücadelesi, İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• BİLA, Hikmet, CHP Tarihi 1919-1979, Ankara: Doruk Matbaacılık.
• BORATAV, Korkut, (1988), Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÇUFALI, Mustafa, (2004), Türkiye’de Demokrasiye Geçiş Dönemi (1945-1950), Ankara: Babil Yayınları.
• DERVİŞOĞLU, Fatih, (2019), Nuri Demirağ Türkiye’nin Havacılık Efsanesi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• EKİNCİ, Necdet, (1997), Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• EMRENCE, Cem, (2006), 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ERDOĞAN, Mustafa, (2016), Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Ankara: Hukuk Yayınları.
• EROĞUL, Cem, (2013), Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul: Yordam Kitap.
• GERGER, Haluk, (2012), Türk Dış Politikasının Ekonomi Politiği, İstanbul: Yordam Kitap
• GOLOĞLU, Mahmut, (2017), Türkiye Cumhuriyeti Tarihi - III Milli Şef Dönemi (1939-1945), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• GÜNEŞ, İhsan, (1997), Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• HUNTİNGTON, Samuel, (1996), Üçüncü Dalga Yirminci Yüzyıl Sonlarında Demokratlaşma, (Çev. Ergun Özbudun), Ankara: Yetkin Yayınları.
• KAAN, Oğuz, (2008), II. Meşrutiyet Döneminde Muhalefet: Ahrar Fırkası, İstanbul: İ.Ü.S.B.E (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• KABASAKAL, Mehmet, (1991), Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), İstanbul: Tekin Yayınevi.
• KAHRAMAN, H. Bülent, (2010), Türk Siyasetinin Yapısal Analizi-1920-1960, İstanbul: Agora Kitaplığı.
• KARA-İNCİOĞLU, Nihal, (2000), “Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları”, Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme, (Ed. Ersin Kalaycıoğlu ve Ali Yaşar Sarıbay), İstanbul: Alfa Yayınları, 205-215.
• KARATAŞ, Murat, (2021), “Türk Siyasal Hayatında Demokrat Parti (1946-1960),
• Türk Demokrasi Tarihi (1945-1980) Liderler, Partiler ve Seçimler, Ed. Dr. Murat Karataş, İstanbul: Efe Akademi Yayınları, 39-69.
• KİLİ, Suna, (1976), 1960-1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• KOCABAŞ, Süleyman, (2009), İnönü Dönemi Milli Şef Yönetimi – Demokrasiye Geçiş 1938 – 1950, İstanbul: Bayrak Yayıncılık.
• KOÇAK, Cemil, (2010). Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C: 2, İstanbul: İletişim Yayınları.
• OKYAR, Fethi, (1980), Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, İstanbul: Tercüman Yayınları,
• OLGUN, Kenan, (2011), “Türkiye’de Cumhuriyetin İlanından 1950’ye Genel Seçim Uygulamaları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 27/79, 1-36.
• ORKUNT, Sezai, (1978), Türkiye-ABD Askeri İlişkileri, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ÖZDEMİR, İsmail, (2017), “İsmet İnönü Dönemi Türk Dış Politikası (1939-1950)”, Türk Dış Politikası (1830-1989), Ed. Serkan Kekevi – İsmet Türkmen, Ankara: Berikan Yayınevi, 470-518.
• SANDER, Oral, (1984), Siyasi Tarih, Ankara: SBF Yayınları.
• SEDİROĞLU, S. Cem, (2021), “Soğuk Savaş Başlangıcı ve Türkiye’de Demokrasi Yansımaları (1947-1950)”, Türk Demokrasi Tarihi (1945-1980) Liderler, Partiler ve Seçimler, Ed. Dr. Murat Karataş, İstanbul: Efe Akademi Yayınları, 1-38.
• SIVIŞ, Efe, (2019), Türk Demokrasisinin Sıfır Noktası Amerikan Dışişleri Belgeleri Işığında Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• TİMUR, Taner, (2020), Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, Ankara: İmge Kitabevi.
• TORUN, Esma, (2006), II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Kültürel Değişimler-İç ve Dış Etkenler- (1945-1960), Antalya: Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları.
• TUNAYA, T. Zafer, (2004), Hürriyetin İlanı İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• TURAN, Şerafettin, (2000), Kökeni Ulusal Direnişe Dayanan Bir Devrim Partisi Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: Tüses Yayınları.
• TOKER, Metin, (1971), Türkiye Üzerinde 1945 Kâbusu, Ankara: Akis Yayınları.
• TOKER, Metin, (1990), Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• TÖKİN, F. Hüsrev, (1965), Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi 1839-1965, İstanbul: Elif Yayınları.
• TUNCER, Erol, (2002), Osmanlı’dan Günümüze Seçimler 1877 – 1999, Ankara: Tesav Yayınları.
• YEŞİL, Ahmet, (2002), Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ankara: Cedit Neşriyat.
• UYAR, Hakkı, (2012), Türk Siyasal Yaşamında Cepheleşmelere Bir Örnek Vatan Cephesi, İstanbul: Boyut Yayınları.
• YALÇIN, E. Semih, (2006), Mustafa Kemal Atatürk’ün Hayatı ve Eseri, Ankara: Gazi Kitabevi.
• YETKİN, Çetin, (1983), Türkiye’de Tek Parti Yönetimi 1930-1945, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• YILMAZ, Ensar, (2008), Türkiye’nin Demokrasiye Geçiş Yılları 1945-1950, İstanbul: Birey Yayınları.
• ZÜRCHER, E. Jan, (2012), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Yasemin Saner, İstanbul: İletişim Yayınları