Öğretmenlerin İş Doyumları ile Tükenmişlikleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi: Bir Meta Analiz Çalışması

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 71, 175 - 192, 20.09.2017

Yilmaz İlker Yorulmaz İbrahim Colak , Yahya Altınkurt

Öz

Problem Durumu: Sosyal bilimler alanyazınında son yıllarda iş doyumu ve tükenmişlik arasındaki ilişkileri inceleyen çalışmalarda önemli bir artış yaşanmaktadır. Bu araştırmaların bulguları incelendiğinde, araştırma sonuçlarının birbirinden farklılaşması dikkat çekicidir. Birbirinden bağımsız olarak yürütülen bu çalışmaların bulgularının birleştirilmesi, geçerli ve güvenilir bilgilerin üretilmesi bakımından önemlidir. Tükenmişlik ile iş doyumu arasındaki ilişkilerin öğretmenler özelinde incelenmesi ise eğitim örgütleri bağlamında genellenebilir bilgilerin oluşmasına katkı sağlayacaktır. Alanyazında öğretmenlerin tükenmişlik ve iş doyumu düzeylerini branş, cinsiyet, medeni durum, kıdem, okul türü ve öğrenim durumu gibi demografik değişkenler açısından inceleyen meta analiz çalışmaları yer almaktadır. Öğretmenlerde tükenmişlik ve iş doyumunun algılanan stres, örgütsel destek, sınıf yönetimi becerileri, istenmeyen öğrenci davranışları, yıldırma ve örgütsel bağlılık gibi çeşitli kişisel ve örgütsel değişkenler açısından incelendiği meta analiz çalışmaları da bulunmaktadır. Ancak tükenmişlik ve iş doyumu arasındaki ilişkileri öğretmenler özelinde inceleyen bir meta analiz ya da meta değerlendirme çalışmasına ulaşılamamıştır. Bu nedenle, öğretmenlerin iş doyumları ile tükenmişlikleri arasındaki ilişkilerin belirlenmesine yönelik bir meta analiz çalışmasına gereksinim olduğu düşünülmektedir.

Araştırmanın Amacı: Bu araştırma ile Türkiye’de görev yapan öğretmenlerin tükenmişlikleri ve iş doyumları arasındaki ilişkilerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, öğretmenlerin iş doyumları ile tükenmişliğin boyutları olan; duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarısızlık algıları arasındaki ilişkilerin büyüklüğü ve yönü belirlenmiştir. Araştırmada ayrıca, iş doyumu ile tükenmişlik arasındaki ilişkiler üzerinde etkili olduğu düşünülen çalışma türü (makale, lisansüstü tez) ve okul türü (okul öncesi, ilkokul, ortaokul, lise) değişkenlerinin ara değişken (moderator) etkisinin incelenmesi amaçlanmıştır.

Yöntem: Araştırma meta analiz yöntemi ile desenlenmiştir. Çalışmada yer alan araştırmalar için Web of Science, ERIC, ULAKBİM, EBSCOhost, Google Akademik ve YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanları kullanılmıştır. Bu çerçevede, 58 makale ve 40 lisansüstü tez olmak üzere 98 çalışmaya ulaşılmıştır. Elde edilen çalışmalar incelendikten sonra, çalışmaların meta analize dâhil edilmesine ilişkin bazı ölçütler belirlenmiştir. Bu ölçütler: 1) Araştırmaların 2005-2016 yılları arasında tamamlanmış lisansüstü tezler ile hakemli dergilerde yayınlanmış makaleler olması, 2) Türkiye’de görev yapan okul öncesi,

192 Yilmaz Ilker YORULMAZ - Ibrahim COLAK - Yahya ALTINKURT

Eurasian Journal of Educational Research 71 (2017) 175-192

ilkokul, ortaokul ya da lise öğretmenlerinin tükenmişlikleri ile iş doyumları arasındaki ilişkileri belirlemeye yönelik olması, 3) Araştırma bulgularında örneklem büyüklüğü ve korelasyon katsayısının yer alması veya hesaplanabilmesi için gerekli değerlerin verilmiş olması, 4) Lisansüstü tezlerden üretilen makaleler olması durumunda, daha fazla veri içeren çalışmanın analize dâhil edilmesi ile 5) Verilerin “Maslach Tükenmişlik Ölçeği” ile toplanmış olması ve ölçeğin boyutlarına ilişkin bulguların yer alması şeklindedir. Bu bağlamda meta analiz çalışmasına, dâhil edilme ölçütlerine uygun, duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından 15, kişisel başarısızlık açısından 14 çalışma dâhil edilmiştir. Meta analize dâhil edilen çalışmaların toplam örneklem büyüklükleri duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından 3778, kişisel başarısızlık açısından 3455’tir. Araştırmada yayın yanlılığının durumu Huni Saçılım Grafikleri, Orwin’in Güvenli N analizi, Duval ve Tweedie’nin Kırpma ve Doldurması ve Egger’in Doğrusal Regresyon Testi ile incenmiş ve araştırmada yayın yanlılığı bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Meta analize dâhil edilen çalışmaların yüksek düzeyde heterojen yapıda olduğu belirlenmiştir. Araştırmada etki değerleri rastgele etkiler modeline göre hesaplanmıştır. Etki değeri hesaplamalarında korelasyon katsayıları Fisher’ın “ɀ” katsayısına dönüştürülmüş ve analizler dönüştürülmüş katsayılar ile gerçekleştirilmiştir. Ancak, genel etki büyüklüğüne ve güven aralıklarına ilişkin değerler raporlanırken, tekrar korelasyon katsayısına (r) dönüştürülmüştür.

Bulgular: Araştırmada iş doyumu ile duygusal tükenmişlik ve kişisel başarısızlık arasındaki ilişkilerin orta düzeyde ve negatif yönde olduğu belirlenmiştir. Buna karşın, iş doyumu ile duyarsızlaşma arasındaki ilişkinin ise düşük düzeyde negatif yönlü olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Öğretmenlerin iş doyumları ile tükenmişlikleri arasındaki ilişkiler üzerinde etkili olabilecek yayın türü (lisansüstü tez ve makale) ve öğretim kademesi (okul öncesi, ilkokul, ortaokul, lise) ara değişkenleri için çalışmalar arası varyans istatistiksel olarak farklılaşmamaktadır. Ancak, duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma açısından okul öncesi öğretmenlerinin, kişisel başarısızlık açısından ise ilkokul öğretmenlerinin tükenmişlikleri ile iş doyumları arasındaki ilişkilerin görece yüksek olduğu belirlenmiştir.

Sonuçlar ve Öneriler: Öğretmenlerin duygusal tükenmişlikleri, duyarsızlaşmaları ve kişisel başarısızlıklarının artması iş doyumlarını görece azaltmaktadır. Bununla birlikte, okul öncesi ve ilkokul öğretmenlerinin tükenmişlikleri ile iş doyumları arasındaki ilişkilerin büyüklüğü görece yüksektir. Bu durum, bu kademelerde görev yapan öğretmenlerin görece sıcak ve samimi bir ortamda çalışmalarından kaynaklanıyor olabilir. Tükenmişlik ve iş doyumu Türkiye’de son yıllarda fazla sayıda araştırma yapılan konular olarak dikkat çekmektedir. Ancak, araştırmacıların yaptıkları çalışmaların ileride yapılabilecek meta analiz çalışmalarına dâhil edilebilmesi için, gerekli istatistikleri raporlama konusunda daha titiz davranmaları gerektiği söylenebilir. Bu tip araştırmalar, belirli bir kültürde genellemelere gidebilmek ve alanyazındaki tutarlı olmayan araştırma sonuçlarını birleştirmesi bakımından yararlı olabilir. Ayrıca, faklı ülkelerde görev yapan öğretmenler ile ilgili benzer meta analiz çalışmaları desenlenerek araştırma sonuçlarının genellenebilirliğine katkı sağlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Araştırma sentezleme, etki büyüklüğü, duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma, kişisel başarısızlık, iş doyumu.

A Meta-Analysis of the Relationship Between Teachers’ Job Satisfaction and Burnout

Öz

Purpose: Given the inconsistency among research studies on the relationship between burnout and job satisfaction of teachers in Turkey, it is of great importance to combine and interpret the results of such studies. In this regard, this study aims to examine the size and direction of relationships between job satisfaction and dimensions of burnout, and to determine the possible effect of moderator variables on these relationships.

Research Method: The study was designed using a meta-analysis method. Identified as appropriate to the specified inclusion criteria, 15 studies for emotional exhaustion and depersonalization and 14 for reduced personal accomplishment were included in this meta-analysis. The total sample size of the included studies was 3,778 for emotional exhaustion and depersonalization, and 3,455 for reduced personal accomplishment. In the study, the possibility of a publication bias was examined. The included studies were determined to be heterogeneous. A random-effects model was used in the computation of effect sizes.

Findings: In the study, the relationships between job satisfaction and emotional exhaustion and between job satisfaction and reduced personal accomplishment were found to be negative and at a medium level, whereas between job satisfaction and depersonalization the relationship was found to be negative and at a low level. For study-type and grade-level moderators, the variance among studies did not statistically differ.

Implications for Research and Practice: Teachers’ higher emotional exhaustion, depersonalization, and reduced personal accomplishment relatively reduce their job satisfaction. Further research might be beneficial in favor of extending the generalization in specific cultures and in combining inconsistent research results existing in literature.

Anahtar Kelimeler

research synthesis effect size emotional exhaustion depersonalization reduced personal accomplishment job satisfaction

Kaynakça

• Aloe, A. M., Amo, L. C., & Shanahan, M. E. (2013). Classroom management self-efficacy and burnout: A multivariate meta-analysis. Educational Psychology Review, 26(1), 101-126.
• Aloe, A. M., Shisler, S. M., Norris, B. D., Nickerson, A. B., & Rinker, T. W. (2014). A multivariate meta-analysis of student misbehavior and teacher burnout. Educational Research Review, 12, 30-44.
• Altinkurt, Y., & Yilmaz, K. (2014). Ogretmenlerin mesleki profesyonelligi ile is doyumlari arasindaki iliski [Relationship between occupational professionalism of teachers and their job satisfaction]. Sakarya University Journal of Education, 4(2), 57-71.
• *Avsaroglu, S., Deniz, M. E., & Kahraman, A. (2005). Teknik ogretmenlerde yasam doyumu is doyumu ve mesleki tukenmislik duzeylerinin incelenmesi. Selcuk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi, (14), 115-129.
• Aydin, A., Uysal, S., & Sarier, Y. (2012). The effect of gender on job satisfaction of teachers: A meta-analysis study. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 46, 356-362.
• Basol, G. (2016). Response letter to editor: In response to the letter to editor by Dincer (2016): Concerning “A content analysis and methodological evaluation of meta-analyses on Turkish samples”. International Journal of Human Sciences, 13(1), 1395-1401.
• *Bayrak, M. (2014). Ilkokullarda egitim veren sinif ogretmenlerinin mesleki doyum ve tukenmislik düzeyi [Job satisfaction and burnout level of primary school teachers] (Unpublished master’s thesis). Institute of Health Sciences, Gaziantep University, Gaziantep.
• Borenstein, M., Hedges, L. V., Higgins, J. P. T., & Rothstein, H. R. (2009). Introduction to meta-analysis. UK: Wiley.
• Buyukozturk, S. (2009). Sosyal bilimler icin veri analizi el kitabi. Ankara: Pegem.
• Card, N. A. (2011). Applied meta-analysis for social science research: Methodology in the social sciences. New York: Guilford.
• Cooper, H. (2017). Research synthesis and meta-analysis: A step-by-step approach (5th ed.). USA: Sage.
• Cooper, H., Hedges, L. V., Valentine, J. C. (Eds.). (2009). The handbook of research synthesis and meta-analysis (2nd ed.). New York: Sage.
• *Diri, M. S. (2015). Ortaokul ogretmenlerinin is doyumlarinin mesleki tukenmislik düzeylerine etkisi (Aydin ili ornegi) [The effect to secondary school teachers' job satisfaction to the occupational burnout level] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Adnan Menderes University, Aydin.
• Doguyurt, M. F. (2013). Ogretmenlerde tukenmisligin cesitli degiskenlere göre incelenmesi: Bir meta analiz calismasi [The search of occupational burnout levels of teachers according to some variables: A meta analysis study] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Gaziosmanpasa University, Tokat.
• Duval, S., & Tweedie, R. (2000). Trim and fill: A simple funnel-plot-based method of testing and adjusting for publication bias in meta-analysis. Biometrics, 56, 455-463.
• *Erturk, E., & Kececioglu, T. (2012). Relations between the levels of employees job satisfaction and burnout: A sample application on the teachers. Ege Academic Review, 12(1), 39–52.
• Filiz, Z. (2014). An analysis of the levels of job satisfaction and burnout of teachers. International Journal of Management Economics and Business, 10(23), 157-172.
• *Gencay, O. A. (2007). Examination of job satisfaction and burnout levels of physical educators according to the some variables. Kastamonu University Kastamonu Education Journal, 15(2), 765–780.
• *Gundogdu, G. B. (2013). Sinif ogretmenlerinin is doyumu ve mesleki tukenmislik düzeyleri uzerine bir calisma: Mersin ili ornegi [A research on career satisfaction and professional burnout levels of class teachers: The case study of Mersin] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Cag University, Mersin.
• *Guney, B. (2014). Saglik meslek lisesi yoneticilerinin liderlik vasiflari ile meslek dersi ogretmenlerinin is doyumu ve tukenmislik duzeyleri arasindaki iliski [The relationship between the leadership features of the administrators in the medical vocational high schools and vocational teachers job satisfaction and feeling exhausted] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Istanbul Sabahattin Zaim University, Istanbul.
• Higgins, J. P., & Green, S. (Eds.). (2008). Cochrane handbook for systematic reviews of interventions (Vol. 5). Chichester, UK: John Wiley & Sons.
• Higgins, J. P., & Thompson, S. G. (2002). Quantifying heterogeneity in a meta‐analysis. Statistics in Medicine, 21(11), 1539-1558.
• Inandi, Y., Tunc, B., & Uslu, F. (2013). Relationship between job satisfaction and career barriers for the academic staff of the education faculties. Journal of Educational Sciences Research, 3(1), 221-238.
• *Ince, N. B. (2014). Birlestirilmis ve bagimsiz sinif ogretmenlerinin mesleki doyum tukenmislik duzeylerinin karsilastirilmasi [A comparison of combination classroom teachers' and single-grade teachers' job satisfaction and burnout levels] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Hacettepe University, Ankara.
• Iri, S. (2015). Mobbingin orgutsel davranislarla iliskisi: Orgutsel baglilik, is doyumu, tukenmislik ve liderlik algisina yonelik bir meta-analiz calismasi [The effect of mobbing on organizational behaviors: a meta-analysis study for organizational commitment, job satisfaction, burnout and leadership perception] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Osmangazi University, Eskisehir.
• *Kilic, I., & Yazici, T. (2012). Study of job satisfaction and professional exhaustion of music teachers in fine arts and sport high schools in terms of some variables. Journal of New World Sciences Academy, 7(2), 182-198.
• Lackritz, J. R. (2004). Exploring burnout among university faculty: Incidence, performance, and demographic issues. Teaching and Teacher Education, 20(7), 713-729.
• Locke, E. A. (1975). Personnel attitudes and motivation. Annual Review of Psychology, 26, 457-480.
• Locke, E. A., Schweiger, D. M., & Latham, G. P. (1986). Participation in decision making: When should it be used? Organizational Dynamics, 14(3), 65-79.
• Maslach, C. (1993). Burnout: A multidimensional perspective. In Schaufeli, W. B., Maslach, C., & Ma-rek, T. (Eds.). Professional burnout: Recent developments in theory and research. Washington, DC: Taylor & Francis.
• Maslach, C., Jackson, S. E., & Leiter, M. P. (1996). The Maslach burnout inventory (3rd ed.). Palo Alto, CA: Consulting Psychologists.
• Maslach, C., Schaufeli, W. B., & Leiter, M. P. (2001). Job burnout. Annual Review of Psychology, 52(1), 397-422.
• Orwin, R. G. (1983). A fail-safe N for effect size in meta-analysis. Journal of Educational Statistics, 8(2), 157-159.
• *Ozturk, A. (2006). Okul oncesi ogretmenlerinin duygusal zeka yetenekleri is doyumlari ve tukenmislik düzeylerinin bazi degiskenler acisindan karsilastirilmali olarak incelenmesi [Comparative analysis of emotional intelligence job satisfaction and burnout levels of preschool teachers according to some variables] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Selcuk University, Konya.
• Pigott, T. (2012). Advances in meta-analysis. Chicago: Springer.
• Rothstein, H. R., Sutton, A. J., & Borenstein, M. (2005). Publication bias in meta-analysis: Prevention, assessment and adjustments. England: John Wiley & Sons.
• Spector, P. E. (1997). Job satisfaction: Application, assessment, cause, and consequences. California: SAGE.
• Sterne, J. A., Becker, B. J., & Egger, M. (2005). The funnel plot. In H. R. Rothstein, A. J. Sutton & M. Borenstein (Eds.). Publication bias in meta-analysis: Prevention, assessment and adjustments (pp. 75-98). England: John Wiley & Sons.
• Sterne, J. A., & Egger, M. (2001). Regression methods to detect publication and other bias in meta-analysis. In H. R. Rothstein, A. J. Sutton & M. Borenstein (Eds.). Publication bias in meta-analysis: Prevention, assessment and adjustments (pp. 99-110). England: John Wiley & Sons.
• Sterne, J. A., Sutton, A. J., Ioannidis, J. P. A., Terrin, N., Jones, D. R., Lau, J., . . . Higgins, J. P. T. (2011). Recommendations for examining and interpreting funnel plot asymmetry in meta-analyses of randomised controlled trials. BMJ, (343), 1-8.
• Stewart, T. M. (2015). The relationship between demands and resources and teacher burnout: A fifteen-year meta- analysis (Unpublished doctoral dissertation). University of Tennessee, Tennessee.
• *Teltik, H. (2009). Okul oncesi ogretmenlerinin mesleki yeterlilik algilarinin is doyumu ve tukenmislik düzeyleriyle iliskisinin belirlenmesi [The determination of teacher self-efficacy perception between job satisfaction and burnout level correlations for preschool teachers] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Marmara University, Istanbul.
• Tillman, W. R., & Tillman, C. J. (2008). And you thought it was the apple: A study of job satisfaction among teachers. Academy of Educational Leadership Journal, 12(3), 1-18.
• *Tunc, V. (2013). Tarih ogretmenlerinin is doyum ve mesleki tukenmislik duzeylerinin bazi degiskenler acisindan incelenmesi: Van ili ornegi [A study of history teachers job satisfaction and professional burnout levels with regards to some variables: Sample for province of Van] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Yuzuncu Yil University, Van.
• *Umay, G. (2015). Psikolojik danisman ve rehberlik ogretmenlerinin is doyumu ve tukenmislik duzeylerinin iliskisi [Job satisfaction and burnout level correlation of psychological consultant & guidance counselor] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Yeditepe University, Istanbul.
• *Uysal, A. (2007). Ogretmenlerde gozlenen duygusal yasanti oruntulerinin ve duygusal isciligin mesleki is doyumu ve tukenmislik uzerine etkisi [The effects of the emotional experiences and emotional labor on teachers burnout and job satisfaction] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Mugla University, Mugla.
• Weng, C. H. (2004). Meta-analysis of teacher burnout in public schools in the United States (Unpublished doctoral dissertation). The University of South Dakota, Vermillion.
• *Yilmaz, M. (2009). Yatili ilkogretim ve ortaogretim okullarinda gorev yapan ogretmen ve idarecilerin is tatmin duzeyleri ile tukenmislik duzeylerinin karsilastirilmasi (Inebolu ilcesi ornegi) [A comparision between the job satisfaction levels and fatigue levels of teachers and administrators working at boarding primary and secondary schools (The sample of Inebolu)] (Unpublished master’s thesis). Institute of Social Sciences, Yeditepe University, Istanbul.
• Yilmaz, K. (2012). Ilkogretim okulu ogretmenlerinin is doyumu duzeyleri ile orgutsel vatandaslik davranislari arasindaki iliski [The relationship between primary school teachers’ job satisfaction levels and organizational citizenship behaviors]. Anadolu Journal of Educational Sciences International, 2(2), 1-14.
• Yorulmaz, Y. I. (2016). Ogretmenlerde tukenmisligin cesitli degiskenler acisindan incelenmesi: Bir meta analiz calismasi [The examination of teacher burnout in terms of some variables (A meta-analysis study)] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Mugla Sitki Kocman University, Mugla.
• Yutcu, M. (2015). Is doyumu ve orgutsel baglilik arasindaki iliski: Bir meta analiz calismasi. [The relationship between job satisfaction and organizational commitment: A meta analysis study] (Unpublished master’s thesis). Institute of Educational Sciences, Gaziosmanpasa University, Tokat