Analysis of Gender Roles in Primary School (1st to 4th Grade) Turkish Textbooks

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 79, 1 - 20, 20.01.2019

Derya Arslan Ozer , Zeynep Karatas Ozge Ruken Ergun

Öz

Purpose: Textbooks
can directly or indirectly affect gender stereotypes. In this study, text
characters and pictures of textbooks were examined to find out how the messages
were given about gender. This study examined
text characters and the pictures in the primary school Turkish textbooks
respectively in terms of Bem’s Sex-Role Inventory and gender stereotypes.

Research Methods: This paper explored the roles of text
characters and pictures in the primary school Turkish textbooks through
document analysis. The material for this study consisted of twelve primary school Turkish
textbooks from the 1^st to the 4^th grades. Textbooks were
selected out of the ones used in Burdur in the 2015-2016 academic years. A “Text Character Evaluation Form” arranged in line
with Bem’s Sex-role Inventory and “Picture Evaluation Form” was used in the
study

Results: The texts
included male characters with feminine and masculine roles, and female
characters with feminine and masculine roles. The first, second, third and
fourth grade textbooks had more male pictures than female pictures. All colors were
used for both males and females in the textbooks examined in this study. Dress,
skirt, shirt and t-shirt were mostly worn by the females in the textbooks. Male
clothes consisted of trousers, shirt and t-shirt. 

Implications for
Research and Practice: It is observed that
text characters have androgynous roles, and it can be argued that using more
texts with characters possessing such qualities may have a positive effect on
children’s opinions about gender.

Anahtar Kelimeler

Textbooks, gender, androgyny, Bem

İlkokul (1-4. Sınıf) Türkçe Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet Rollerinin İncelenmesi

Öz

Problem Durumu: Cinsiyete toplumsal bakış açısı, çocuklar tarafından
doğrudan ya da dolaylı yollarla kazanılmaktadır. Ders kitapları, çocukların
toplumsal cinsiyet kalıp yargılarını açık ya da örtük etkileme gücüne sahip
önemli, ucuz, kolay ulaşılabilir materyallerdir. Bu çalışmada resimler ve
metinler incelenerek, çocuklara nasıl mesajlar verildiği belirlenmektedir.
Metinlerdeki karakterlerin cinsiyet rolleri Bem’in geliştirdiği envanterde yer
verilen kadınsı, erkeksi ve sosyal kabul edilirlikle ilgili sıfatlara göre sınıflanmaktadır.
Her kadın ve erkek duruma göre kadınsı ya da erkeksi roller gösterebilir.
Androjen kimlik, cinsiyetler arasındaki benzerlikleri farklılıklardan daha
fazla ortaya koyabilir. Bireyler kendi cinsiyeti ve karşı cinsi anlarsa
toplumsal birliktelik güçlenecektir.

Araştırmanın Amacı: Bu çalışmada ilkokul 1-4. sınıf Türkçe ders
kitaplarındaki metin karakterlerinin cinsiyet rolleri BEM’in Cinsiyet Rolleri
Envanteri ve resimler ise toplumsal cinsiyet kalıp yargıları açısından incelenmiştir.

Araştırmanın
Yöntemi: İlkokul 1-4. sınıf Türkçe
ders kitaplarındaki metin karakterlerinin cinsiyet rolleri BEM’in Cinsiyet
Rolleri Envanteri, resimler ise toplumsal cinsiyet kalıpyargıları açısından
incelemek amacıyla doküman incelemesi yapılmıştır. Çalışmada ilkokul Türkçe
1-4. Sınıf on iki kitap bu araştırmanın çalışma materyalini oluşturmaktadır.
Burdur ilinde 2015-2016 eğitim öğretim yılında okutulan kitaplar arasından
seçim yapılmıştır. Araştırmada metinlerdeki karakterleri değerlendirmek için
BEM’in Cinsiyet Rolleri Envanterine göre düzenlenmiş “Metin Değerlendirme
Formu” ve resimleri değerlendirmek için “Resim Değerlendirme Formu”
kullanılmıştır. Metin karakterlerini değerlendirme formu. Bem,
cinsiyet rollerini test etmek için, bir ölçek geliştirmiştir. Erkeksilik (20
madde), kadınsılık (20 madde) ve sosyal kabul edilirlik (20 madde) olmak üzere
üç alt ölçekten, toplam 60 maddeden oluşmaktadır. Bem’in kısa formu (20
kadınsı, 20 erkeksi) Türkçe’ye Kavuncu (1987) tarafından uyarlanmış, geçerlik
güvenirlik çalışması Dökmen (1999) tarafından yapılmıştır. Resim Değerlendirme
Formu. Alanda yapılan
çalışmalardan yola çıkılarak madde havuzu oluşturulmuştur. Uzman görüşleri ve
ön uygulama çalışmaları ile forma son şekli verilmiştir. Resim değerlendirme
formu; kadın-erkek sayısı, kadın ve erkeklerde kullanılan renkler, giyilen
kıyafetler, işbölümü, meslekler, karakterlerin fiziksel görünüşleri, aile
yapısı (çekirdek aile, geniş aile, tek ebeveynli aile ve parçalanmış aile)
maddelerinden oluşmaktadır. 3. Sınıf Türkçe 3. Kitabı üç araştırmacı tarafından
ayrı ayrı hem resim hem de metin açısından incelenmiştir. Resim Değerlendirme
Formu, puanlayıcılar arası güvenirlik puanı (Miles, Huberman,  1994).81 olarak bulunmuştur. Metindeki karakterlerin cinsiyet rollerini incelenmek amacıyla,
Bem’in ölçeğinde yer verdiği kadınsı, erkeksi ve sosyal kabul edilirlik
sıfatlarından (Dökmen, 1999, Holt, Ellis, 1998, Monto, 1993) yararlanılmıştır.
Envanterin geçerlik çalışması, değişen toplumsal koşullardan dolayı Holt ve
Ellis (1999) tarafından tekrarlanmış ve envanterde kullanılan cinsiyet rolleri
ile ilgili sıfatların geçerli olduğu belirlenmiştir. Türkçe’ye kısa form
çevrildiği için kalan sosyal kabul edilirlikle ilgili 20 sıfat ikinci
araştırmacı tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, İngilizce Öğretmenliği Anabilim
Dalından bir uzman tarafından da kontrol edilmiştir. Form tema adı, metin adı,
karakter adı, roller, kadınsı, erkeksi ve sosyal kabul edilirlik maddelerinden
oluşmaktadır. Veriler, nitel araştırma analiz yöntemlerinden betimsel analiz
ile değerlendirilmiştir.

Araştırmanın
Bulguları: Metinlerdeki
karakterlerde kadınsı, erkeksi ve sosyal kabul edilirlik rolleri incelenmiştir.
Üçüncü sınıf Türkçe Kitabında 14 kadın karakter; 24 kadınsı, 11 erkeksi, 12
sosyal kabul edilirlik rollerine sahip olarak betimlenmiştir. Metinlerdeki 12
erkek karakter; 24 kadınsı, 28 erkeksi ve 10 sosyal kabul edilirlik rollerine
sahiptir. Metinlerde cinsiyeti belirtilmeyen 17 karakter, 22 kadınsı, 7
erkeksi, 13 sosyal kabul edilirlik rollerine sahiptir. Araştırmada resimlerde
birinci sınıf ders kitabında 216 kadın, 263 erkek, ikinci sınıf kitabında 132
kadın,  270 erkek, üçüncü sınıf kitabında
173 kadın, 244 erkek, dördüncü sınıf kitabında 155 kadın,  225 erkek resmi bulunmaktadır. Kadınlar;
öğrenci (n=16), çiftçi (n=8), öğretmen (n=5), işçi (n=4), sporcu (n=3), asker
(n=3), bilim insanı (n=3), hemşire (n=2), manav, doktor, garson, resepsiyon
görevlisi, astronot olarak resimlenmiştir. Erkekler; asker (n=39), çoban
(n=10), çiftçi (n=9), öğrenci (n=8), işçi (n=8), astronot (n=6), bilim adamı
(n=4), sultan (n=4), sporcu (n=4), mimar (n=3), çırak (n=3), mühendis (n=3),
arıcı (n=2), fırıncı (n=2), doktor (n=2), antrenör (n=2), dondurmacı, futbolcu,
seyis, manav, pazarcı, davulcu, berber, öğretmen, kantinci, hakem, polis, sigortacı,
matador, garson, şoför, spiker gibi erkekler bir çok mesleği yapmaktadır.

Araştırmanın
Sonuçları ve Önerileri: Metinlerde erkek
karakterler kadınsı ve erkeksi roller, kadın karakterler de kadınsı ve erkeksi
roller göstermektedirler. Karakterlerin androjen roller gösterdiği görülürken,
bu özelliklere sahip karakterlerin olduğu daha fazla metne yer verilmesinin çocukların
cinsiyet ile ilgili düşüncelerini olumlu etkileyebileceği söylenebilir. Bazı
metinlerin en önemli özelliklerinden biri de karakterlerin cinsiyetinin
belirtilmemiş olmasıdır. Bu da okuyucunun, kendi cinsiyetini temel alarak,
karakterleri zihninde canlandırmasını sağlayabilir. İlkokul Türkçe ders
kitaplarında erkek sayıları kadın sayılarından sayıca daha fazladır. Erkeklerin
sayıları resimlerde fazla olduğu için, bireylerin bulunduğu bütün ortamlar
erkeklerin lehinedir. Kitaplarda kadın ve erkek resimlerinde bütün renklerin
kullanıldığı görülmektedir. Erkeklerin kadınlara göre daha farklı mesleklerde
resmedildiği görülmektedir. Ders kitaplarında kadınların ev ile alakalı daha
fazla resmi bulunmaktadır.

Anahtar Sözcükler: Ders kitapları, Toplumsal cinsiyet, Androjenlik, Bem.

Anahtar Kelimeler

Ders kitapları, Toplumsal cinsiyet, Androjenlik, Bem

Kaynakça

• Anderson, D. A., & Hamilton, M. (2005). Gender role streotyping of parents in children’s picture books: The invisible father. SexRoles, 52 (3/4), 145-151.
• Aslan, G. (2015). Öğretmen adaylarının toplumsal cinsiyet algılarına ilişkin metaforik çözümleme [A Metaforic analysis regarding gender perception of preservice teachers]. Eğitim ve Bilim, 40, 363-384.
• Asan Tezer, H. (2010). Ders kitaplarında cinsiyetçilik ve öğretmenlerin cinsiyetçilik algılarının saptanması [Gender differences in textbooks and teachers’ genderperceptions]. Fe Dergi, 2(2), 65-74.
• Bem, S. L. (1974). The measurement of psychological androgyny. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42(2), 155-162.
• Bhasin, K. (2014). Understanding gender: Genderbasics. New Delhi: RajPress.
• Chick, A. K., & Altoona P. S. (2006). Gender balance in K-12 American history textbooks. Social Studies Research and Practice, 1(3), 284-290.
• Cüceloğlu, D. (1993). İnsan ve davranışı (Dördüncü basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Catalcali Soyer, A. (2009). Okul öncesi dönem çocuk hikâye kitapları: Stereotipler ve kimlikler [Storybooks of thepre-schoolkids: streotypes and identities]. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1), 13-27.
• Cinar, P. (2015). Resimli çocuk kitaplarında giyimiyle kadın karakterler [Female characters in children’s pictorial books]. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences, 48(1), 1-18.
• Çotuksoken, B. (2003). Giriş (1-22). Ders kitaplarında insan hakları: Tarama sonuçları. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Cubukçu H., & Sivaslıgil, P. (2007). 7. Sınıf İngilizce ders kitaplarında cinsiyet kavramı [The concept of gender in seventh grade eltcoursebooks]. Dil Dergsi, 137, 7-17.
• Demirtas, H. A. (2000). Cinsiyet rolü kalıpyargıları, androjenlik ve diğer cinsiyet rolü yönelimleri [Gender role stereotypes, androgyny and gender role orientations]. Kadın/Woman, 1-16.
• Dokmen, Z. Y. (2015). Toplumsal cinsiyet: Sosyal psikolojik açıklamalar (6. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Dokmen, Z. Y. (1999). Bem cinsiyet rolleri envanteri kadınsılık ve erkeksilik ölçekleri Türkçe formunun psikometrik özellikleri [Turkish version of the Bem sex role inventory abstract]. Kriz Dergisi, 7(1), 27-40.
• Elgar, A. G. (2004). Science textbooks for lower secondary schools in Brunei: issues of gender equity. International Journal of Science Education, 26 (7), 875-894.
• Esen, Y. (2003). Okul bilgisi ve ders kitapları. In Ders kitaplarında insan hakları: İnsan haklarına duyarlı ders kitapları için (pp. 5-19). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Esen,Y., & Bağlı, M. T. (2002). İlköğretim ders kitaplarındaki kadın ve erkek resimlerine ilişkin bir inceleme [ A research on male and female figures in the elementary school textbooks]. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 35(1-2), 143-154.
• Giddens, A. (2013). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı.
• Gharbavi, A., & Mousavi, S. A. (2012). A content analysis of textbooks: Investigating gender bias as a social prominence in Iranian highschool English textbooks. English Linguistics Research, 1(1), 42-49.
• Gol, M. (2011). Çocuk edebiyatında cinsiyet rolleri: Mustafa Ruhi Şirin ve Ayla Çınaroğlu’nun eserleri [Gender roles in childrenliterature: Mustafa Ruhi Şirin’s and Ayla Çınaroğlu’s Works] (Master Dissertation). Afyon Kocatepe University The Institute of Social Sciences Department of Sociology, Afyon.
• Gumusoglu, F. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet [Gender in school textbooks]. Toplum ve Demokrasi, 2(4), 39-50.
• Günes, Ö. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet ayrımı (1990- 2006) [Gender discrimination in school books (1990-2006). Toplum ve Sosyal Hizmet, 19(2), 81-95.
• Holt, C. L., & Ellis, J. B. (1998). Assessing the current validity of the Bem Sex-Role inventory. Sex Roles, 39(11/12), 929-941.
• Kavuncu, N. (1987). Bem cinsiyet rolü envanteri’nin Türk toplumuna uyarlanması çalışması (Master Dissertation). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kırbaşoğlu Kılıç, L., & Eyüp, B. (2011). İlköğretim Türkçe ders kitaplarında ortaya çıkan toplumsal cinsiyet rolleri üzerine bir inceleme [ An investigation on societal sexual roles formed in elementary school Turkish school books]. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(3), 129-148.
• Kuscu Küçükler, N. ( 2014). Toplumsal cinsiyet ve edebiyat öğretimi: ortaöğretim Türk edebiyatı ders kitaplarında kadın yazarlar [Gender and teaching literature: Women writers in secondary school Turkish Literature textbooks]. Journal of Research in Education and Teaching, 3 (2), 195-202.
• Lee J. F. K., & Collins, P. (2009). Australian English-language text books: The gender issues. Gender and Education, 21(4), 353-370.
• Mendoza, J., & Reese, D. (2001). Examining multicultural Picture books fort he early childhood classroom: Possibilities and pitfalls. Early Childhood Research & Practice, 3(2), 1-21.
• Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook (Second edition). California: SAGE Publications.
• Ozbay, M. (2006). Türkçe özel öğretim yöntemleri I. Ankara: Öncü Kitap.
• Ozkan, R. (2013).İlköğretim Ders Kitaplarında Kadın Figürü [The women figüre in primary school coursebooks]. The Journal of Social Science Studies, 6(5), 617-631.
• Paterson, S. B., & Lach, M. A. (1990). Gender stereotypes in children’s boks: Their prevalence and influence on cognitive and affective development. Gender&Education, 2(2), 185-198.
• Pingel, F. (2010). UNESCO guidebook on textbook research and textbook revision (Second revised and updated edition.). Paris: United Nations Educational Scientific and Cultural Organization and the GeorgEckert Institute for International Textbook Research Celler.
• Poarch, R., & Monk-Turner, E. (2001). Gender roles in children’s literature: A review of non-award-winning “easy-to-read” books. Journal of Research in Childhood Education, 16(1), 70-76.
• Sano, F., Lida, M., & Hardy, T. (2001). Gender representation in Japanese EFL textbooks. PACS at JALT Conference Proceedings, 22-25 November, Kitakyushu, Japan. Sever, S. (2003). Çocuk ve edebiyat. Ankara: Kök Yayıncılık.
• Vannicopulou, A. (2004). Resimli çocuk kitaplarında kadın karakterler (Çev. Dilek Ciftci Yesiltuna). Ege Eğitim Dergisi, 5(2), 65-73.
• Worland, J. (2008). Girls will be girls…and soon: Treatment of gender in preschool boks from 1960 through 1990. Children and Libraries, Spring, 42-46.
• Yanpar, T. (2006). Öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı (7. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Yaylı, D., & Kitiş Çınar, E. (2014). Ortaokul ders kitapları görsellerinde toplumsal cinsiyet [Social gender in middle school Turkish coursebook visuals]. Turkish Studies, 9 (5), 2075-2096.
• Yildirmm, A., & Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (Beşinci Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yildiz, M. (2013). İlkokul ve ortaokul din kültürü ve ahlak bilgisi kitapları görsellerinin toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi [Analysis visual components of elementary and middle school religious culture and moral knowledge textbooks in terms of gender]. Dini Araştırmalar, 16 (42), 143-165. Çalışmada İncelenen Kaynaklar
• Demir, E., Bozbey, S., Oğan, M., Özkara, M., & Aktaş, A. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 1. Ankara: Özgün Matbaacılık.
• Demir, E., Bozbey, S., Oğan, M., Özkara, M., & Aktaş, A. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 2. Ankara: Özgün Matbaacılık.
• Demir, E., Bozbey, S., Oğan, M., Özkara, M., & Aktaş, A. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 3. Ankara: Özgün Matbaacılık.
• Hengirmen, M., Öziş, N., & Öngay, N. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 1. Ankara: Engin Yayınevi.
• Hengirmen, M., Öziş, N., & Öngay, N. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 2. Ankara: Engin Yayınevi.
• Hengirmen, M., Öziş, N., & Öngay, N. (2015). İlköğretim Türkçe 3. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 3. Ankara: Engin Yayınevi.
• Temur, Ö. D. (2015). İlköğretim Türkçe 1. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 1. Ankara: Yıldırım Yayınları.
• Temur, Ö. D. (2015). İlköğretim Türkçe 1. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 2. Ankara: Yıldırım Yayınları.
• Temur, Ö. D. (2015). İlköğretim Türkçe 1. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 3. Ankara: Yıldırım Yayınları.
• Temur, Ö. D., Aksu, S., Aktaş, S., & Aksu, D. (2015). İlköğretim Türkçe 2. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 1. Ankara: Gizem Yayıncılık.
• Temur, Ö. D., Aksu, S., Aktaş, S., & Aksu, D. (2015). İlköğretim Türkçe 2. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 2. Ankara: Gizem Yayıncılık.
• Temur, Ö. D., Aksu, S., Aktaş, S., & Aksu, D. (2015). İlköğretim Türkçe 2. Sınıf ders kitabı ve çalışma kitabı 3. Ankara: Gizem Yayıncılık.