Baba-Çocuk İletişiminde Annenin Aracılık Rolü ve Aile İlişkileri

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 84, 135 - 158, 30.11.2019

Hilal Celık

https://doi.org/10.14689/ejer.2019.84.7

Öz

Problem Durumu: Üyeler arasındaki iletişim tarzı ve iletişim kalitesi aile ilişkilerin en önemli belirleyicilerinden biridir. Aile iletişimi üyelerin birbirlerine bağlanmasının ve ailenin sağlıklı bir şekilde işlevlerini getirmesinin ön koşullarından biri olarak işaret edilir. Ancak ailedeki her üyenin birbiriyle aynı şekilde iletişim kurmadığını gerek ebeveynlerin çocuklarıyla, gerekse çocukların da ebeveynleriyle iletişim kurma tarzları açısından belirgin farklılıkların olduğunu gözlemlenmektedir. Gözlemler özellikle ailedeki kadın üyelerinin iletişim becerilerinin erkek üyelerinin iletişim becerilerinden daha güçlü ve dolayısıyla anne-çocuk iletişiminin baba-çocuk iletişimine nazaran daha kaliteli ve doyum sağlayıcı olduğunu işaret eder. Gözlemler aynı zamanda baba-çocuk iletişim örüntülerinin 21. yüzyıldaki yeni babalık kimliğine göre yeniden şekillendiğini ve günümüz babalarının bir önceki kuşak babalara nazaran daha sevecen ve iletişime daha açık olduklarını göstermektedir. Ne var ki Türkiye’de anne-çocuk iletişimin baba-çocuk iletişiminden daha güçlü, babayla iletişiminin görece daha sınırlı olduğu ve çocukla ilgili konularda annelerin birincil, babaların ise daha daha ikincil konumda kaldığı gözlemlenmeye devam etmektedir. Aile ilişkilerinde ciddi değişimler gözlemlenmesine rağmen günümüz Türkiye’sinde orta sınıfa mensup birçok ailede baba-çocuk iletişiminde annenin aracılık görevi görmesi yani evladın babasına göndermek istediği mesajı annesi aracılığıyla babasına iletmesi ise sıklıkla rastlanan bir olgudur.
Amaç: Bu çalışmada baba-çocuk iletişiminde annelerin aracı olduğu aile ortamında büyüyen gençlerin (1)baba-çocuk ilişkisi nasıl algıladıklarını (2) baba-çocuk iletişimde annelerin hangi rolleri üstlendiklerini (3) baba-çocuk iletişiminde annelerin aracı olduğu bir aile ortamında büyümenin aile yaşamlarına nasıl yansıdığının özününün ortaya çıkarılması amaçlanmıştır.
Yöntem: Bu araştırmada katılımcıların babalarıyla olan iletişimlerinin ve bu iletişimdeki anne rolünün baba-çocuk ilişkisi ve aile yaşamı üzerindeki yansımalarına ilişkin ortak deneyimlerinin ve inşa edilen ortak anlamların özünü yakalamak amacıyla yorumlayıcı fenomonoloji deseninden (Interpretive Phenomenological Analyses- IPA) yararlanılmıştır. Homojen örnekleme yöntemi kullanıldığı çalışmanın örneklemini Marmara Üniversitesinde Psikolojik Danışmanlık ve Özel Eğitim Öğretmenliği bölümünde öğrenim gören 19-24 yaş aralığındaki (x = 21.33) 9 kadın, 6 erkek lisans öğrencisi oluşturmuştur. Veriler, derinlemesine görüşme yöntemiyle toplanmış ve görüşmelerde yarı-yapılandırılmış görüşme soruları kullanılmıştır.
Verilerin analizinde MaxQDA programı kullanılmış olup Smith ve Osburn’un (2003) dört aşamalı verilerin analiz adımları takip edilmiştir.
Bulgular: Bu çalışmada üç ana temaya ulaşılmıştır: (1) tatmin edici olmayan baba-çocuk ilişkisi, (2) anneler: baba-çocuk iletişiminin ilişkisel dayanak noktası, (3) aile etkileşimlerinde sorunlu duygusal tepkiler. Analiz sonuçları, tatmin edici olmayan baba-çocuk ilişkisinin babaların üç temel ebeveynlik özelliğiyle karakterize olduğunu göstermiştir: (i) mesafe, (ii) sınırlı ebeveynlik rolü ve (iii) otoriterlik. Katılımcı öyküleri baba-çocuk iletişiminin ilişkisel dayanak noktası olarak algılanan anneliğin ise sevgi ve duygusal paylaşım temalarıyla tanımlandığını ve baba-çocuk iletişimine annelerin üç açıdan hizmet ettiğini ortaya koymuştur: (i) köprü görevi, (ii) iletişimin sürdürülebilirliğini sağlama, (iii) babayı iletişime açık hale getirme. Son olarak analizler aile etkileşimlerinde algılanan sorunlu duygusal tepkilerin babaların duygusal açıdan aile sitemine tam olarak dâhil olamamalarıyla ilişkili olduğunu göstermiştir.
Sonuç ve Öneriler: Bu çalışma baba-çocuk iletişiminde annelerin aracı rol üstlendiği bir aile ortamındaki baba-çocuk ilişkisinin evladın gözünde doyum sağlayıcı bir ilişki olarak algılanmadığını ve deneyimlenen bu ilişkinin onlarda yoksunluk hissi yaratan bir tür ilişkisel yara olarak algılandığını ortaya çıkarması bakımından önemlidir. Katılımcı öyküleri babaların mesafeli, otoriter ve ev-çocuk bakımında anneye kıyasla daha az sorumluluk alan ebeveyn olarak algılandıklarını ve babaların bu özelliklerinin tatmin edici olmayan baba-çocuk ilişkisinin oluşumuna hizmet ettiğini işaret etmiştir. Çalışma anne-çocuk ilişkisinin sevgi ve duygusal paylaşım temaları üzerinden tanımlandığını açığa çıkarması ve annelerin baba-çocuk iletişimin temel ilişkisel dayanağı olarak algılandığını göstermesi bakımından ayrıca önemlidir. Bu çalışma annelerin baba-çocuk iletişiminde köprü görevi görme, baba-çocuk iletişimin sürdürülebilirliğini sağlama, babayı iletişime açık hale getirme gibi roller üstlendiklerini göstermiştir. Bu çalışma baba-çocuk iletişiminde annenin aracılık rolü üstlendiği aile ortamında babaların duygusal açıdan aile sistemin tam olarak bir parçası olarak algılanmadığını göstermesi ve ebeveynlerle olan ilişkilerin aile aidiyet duygusunda tutarsızlıklara yol açtığını göstermesi bakımından ayrıca önemlidir. Çalışma bulguları babaların sahip olduğu babalık özelliklerinin geleneksel babalık özellikleriyle ilişkili olabileceğini dolayısıyla baba-çocuk arasında kuşak hiyerarşisinin devam ettiğini göstergesi olarak değerlendirilebilir. Çalışma babalık kültürü ve babalık icrası arasında bir tutarsızlığa işaret etmesi bakımından önemlidir. Son dönem araştırmaları Türkiye’de babalık kimliğinin bir önceki kuşaktaki babalık kimliğine göre değiştiğini ve babaların daha sevecen ve daha ilgili olduklarını bildirmektedir. Ne varki ilgili çalışmaların çoğu babaların kendi babalık davranışlarını değerlendirmelerine dayanır. Bu çalışma ise evladın gözünden babalık davranışlarını değerlendirmesi içermektedir. Çalışma bulguları babalık kimliğinin değişime rağmen evladın gözünden hala daha uzak ve mesafeli ebeveyn olarak algılanmaya devam ettiğini işaret etmektedir.
Bu çalışma baba-çocuk ikili ilişkisinin, baba-çocuk özelinde gerçekleşmesine, ilişkideki sevgi ve iletişim temalarının çocuğun ihtiyaçlarına ve beklentilerine göre yeniden tanımlanmasına, ebeveynlik pratiklerinin daha eşitlikçi bir seviye taşınmasına duyulan ihtiyacı ortaya çıkarması bakımından önemlidir. Günümüzde Anadolu kentlerinde bireyselliğe izin vermeyen yetkeci ve baskıcı bir kültürün egemen olmaya başladığına dair gözlemler bu ihtiyacı daha da önemli kılar. Bu ihtiyaçların karşılanması babalık kültürü ve babalık icrası arasındaki tutarsızlıklarında azalmasına katkı sağlayacaktır. Bu çalışmanın bulguları kollektivist kültürdeki baba-çocuk ve aile ilişkilerini değerlendirme katkı sağlayabilecek niteliktedir.
Bu yorumlayıcı fenomenoloji araştırması baba-çocuk iletişiminde annelerin aracı olduğu aile ortamındaki baba-çocuk ilişki dinamiğini ve bunun aile yaşamına olan yansımalarını anlaşılmasını sağlamak için tasarlanmıştır. Örneklemin büyüklüğü ve homojenliği yorumlayıcı fenomenoloji araştırmalarının belirli bir gurup insanın belli bir olay karşısında verdiği tepkilerin ayrıntılı bir şekilde açıklanmasını yapabilme vaadini karşılamaktadır. Elde edilen bulgular genelleme amacı taşımamaktadır. Bu çalışma orta sınıfa mensup ailelerde büyüyen gençlerin deneyimlerini anlamada önemli bir adımdır. Ancak araştırma yalnızca evlatların deneyimlerini yansıtmaktadır. Hem babaların, hem annelerin hem de evlatların deneyimlerinin karşılaştırmalı olarak değerlendirmesinin yapılması alan yorumların daha zenginleşmesini ve aile ilişkilerine yönelik daha bütünlükçü bir resmin elde edilmesine katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Baba-çocuk ilişkisi, anne-çocuk ilişkisi, iletişim, aile etkileşimi, Türk aileleri

The Mediator Roles of Mothers in Father-Child Communications and Family Relationships

Öz

Purpose: In many middle-class families in Turkey, mothers typically occupy a mediator role in father-child communications, meaning that messages between fathers and children (particularly regarding an important subject) are sent through mothers. This phenomenological study investigates Turkish father-child communication dynamics, the roles of mothers in this relationship, and the effects of mothers acting as mediators in communications between father and child.
Research Methods: This study used Interpretative Phenomenological Analyses to reveal the essence of the relationship of participants with their fathers and their shared experiences regarding the reflection of the mother’s role in the father-child relationship and common meanings that have been established. Employing a homogeneous sampling method, we conducted semi-structured interviews with 15 middle-class undergraduate students (nine female and six male students) aged 19-24 (x=21.33) in Istanbul, Turkey.
Findings: Our analyses revealed the following three overarching themes that define the experiences of the participants: (i) an unsatisfactory father-child relationship, (ii) the mother: relational fulcrum of the father-child communications, and (iii) problematic emotional reactions to family-interactions.
Implications for Research and Practice: This study represents a critical step towards understanding the experiences of youths raised in families wherein mothers occupy a mediator role in father-child communications. It revealed that the father-child relationship does not represent a satisfactory relationship and that this relationship is associated with a sense of deprivation by the children. A comparative evaluation of the experiences of the fathers, mothers, and children would enrich the interpretations and help to obtain a more complicated view of these family relationships.

Anahtar Kelimeler

father-child relationship, mother-child relationship, communication, family-interactions, Turkish families.

Kaynakça

• Anne Cocuk Egitim Vakfi [ACEV] (2017). The involved fatherhood and its determinants in Turkey: Executive summary Istanbul. Retrieved from http://www.en.acev.org/wp-content/uploads/2018/01/1_involved-fatherhood-and-its-determinants- in-turkey.pdf
• Ataca, B. (2009). Turkish family structure and functioning. In S. Bekman & A. Aksu-Koc (Eds.), Perspectives on human development, family and culture (pp. 108-125). Cambridge: Cambridge University Press.
• Ataca, B., Kagitcibasi, C., & Diri, A. (2005). Turkish family and the value of children: Trends over time. In G. Trommsdorff & B. Nauck (Eds.), The value of children in cross-cultural perspective (pp. 91-119). Lengerich, Germany: Pabst.
• Barnes, H. L., & Olson, D. H. (1985). Parent-adolescent communication and the Circumplex Model. Special Issue: Family Child Development, 56(2), 438-447.
• Barutcu, A., & Hidir, N. (2016). Turkiye’de babaligin degişen rolleri: (Pro)feminist babalar [The changing role of fatherhood in Turkey: (Pro)feminist fathers]. Feminist Elestiri 8(2), 27-45.
• Boratav-Bolak, H., Fisek, G. O., & Ziya, H. E. (2017). Erkekligin Turkiye halleri [Turkish forms of masculinity]. Istanbul, Turkey: Bilgi University Press.
• Boss, P. (2006). Loss, trauma, and resilience: Therapeutic work with ambiguous loss. New York: Norton.
• Bozok, M. (2018). Ebeveynlik, erkeklik ve çalisma hayati arasinda Turkiye’de Babalik. Tırkiye’de Babalıgı anlamak Serisi II [Fatherhood in Turkey amongst parenting, masculinity, and working life: To understand the paternity series in Turkey II] Istanbul, Turkey: ACEV Press.
• Brown, L., Callahan, M., Strega, S., Walmsley, C., & Dominelli, L. (2008). Manufacturing ghost fathers: The paradox of father presence and absence in child welfare. Child and Family Social Work, 14, 25-34.
• Bulanda, R. E. (2004). Paternal involvement with children: The influence of gender ideologies. Journal of Marriage and Family, 66(1), 40-45.
• Fisek, G. O. (2018) Iliski icinde ben: Kultur, aile, bireysellesme ve psikanalitik arayıslar [“I” into the relationship: Culture, family, individuation and psychoanalytic searches]. Istanbul, Turkey: Bilgi Unversity Press.
• Fisek, G. O. (1995). Gender hierarchy: Is it useful concept in describing family culture? In J. van Lawick &M. Sanders (Eds.), Family, gender and beyond (pp. 63-72). Heemstede, Netherlands: LS Books.
• Floyd, K., & Morman, M. T. (2003). Human affection exchange: II. Affectionate communication in father–son relationships. Journal of Social Psychology, 143(5), 599–612.
• Floyd, K., & Morman, M. T. (2005). Fathers' and sons' reports of fathers' affectionate communication: Implications of a naïve theory of affection. Journal of Social and Personal Relationships, 22, 99-109.
• Gaertner, B. M., Spinrad, T., Eisenberg, N., & Greving, K. A. (2007). Parental childrearing attitudes as correlates of father involvement during infancy. Journal of Marriage and Family, 69(4), 962-976.
• Hosley, C. A., & Montemayor, R. (1997). Fathers and adolescents. In M. E. Lamb (Ed.), The role of the father in child development (pp. 162-178). Hoboken, NJ, US: John Wiley & Sons Inc.
• Hortacsu, N. (1989). Targets of communication during adolescence. Journal of Adolescence, 12, 253-263. Jacobs, J. N., & Kelley, M. L. (2006). Predictors of paternal involvement in childcare in dual-earner families with young children. Fathering, 4(1), 23-47.
• Kagitcibasi, C. (2010). Benlik, aile ve insan gelisimi kulturel psikoloji [Family, self, and human development across cultures: Theory and applications]. Istanbul, Turkey: Koç University Press.
• Lamb, M. (2000). The history of research on father involvement: An overview. Marriage and Family Review, 29, 23–42.
• Lamb, M. E. (2010). How do fathers influence children’s development? Let me count the ways. In M. E. Lamb (Ed.). The role of the father in child development (5th ed., pp. 1–26). New Jersey: John Willey & Sons.
• Lincoln, Y. S. & Guba, E. G. (1985) Naturalistic Inquiry. Newbury Park, CA: SAGE Publications Inc.
• Matthews, A., Derlega, V. J., & Morrow, J. (2006). What is highly personal information and how is it related to self-disclosure decision making? The perspective of college students. Communication Research Reports, 23, 85-92.
• Morman, M. T., & Floyd, K. (1999). Affectionate communication between fathers and young adult sons: Individual- and relational-level correlates. Communication Studies, 50, 294-309.
• Morman, M. T., & Floyd, K. (2002). A ‘changing culture of fatherhood’: Effects on affectionate communication, closeness, and satisfaction in men’s relationships with their fathers and their sons. Western Journal of Communication, 66(4), 395–411.
• Morman, M. T., & Floyd, K. (2006). Good fathering: Father and son perceptions of what it means to be a good father. Fathering, 4(2), 113-136. Nauck, B. & Klaus, D. (2005). Families in Turkey. In B. N. Adams and J. Trost (Eds.) Handbook of World Families, (pp. 364-88). Thousand Oaks, CA: Sage.
• Nielsen, L. (2001). Fathers and daughters: Why a course for college students? College Student Journal, 35, 280-312.
• Noller, P., & Callan, V.J. (1990). Adolescents’ perceptions of the nature of their communication with parents. Journal of Youth and Adolescence, 19, 349-362.
• Olson, D. H. (2000). Circumplex model of marital and family systems. Journal of Family Therapy, 22, 144-167.
• Paquette, D. & Bigras, M. (2010). The risky situation: A procedure for assessing the fatherchild activation relationship. Early Child Development and Care, 180(1-2), 33-50.
• Pleck, E., & Pleck, J. H. (1997). Fatherhood ideals in the United States: Historical dimensions. In M. E. Lamb (Ed.), The role of the father in child development 3rd ed. (pp. 33–48). New York: Wiley.
• Pleck, J. H. (2010). Paternal involvement: Revised conceptualization and theoretical linkages with child outcomes. In M.E. Lamb (Ed.). The role of the father in child development (5th ed., pp. 58–93). New York: John Wiley & Sons, Inc.
• Pleck, J. H., & Masciadrelli, B.P. (2004). Paternal involvement by U.S. residential fathers: Levels, sources and consequences. In M.E. Lamb (Ed.), The role of the father in child development (4th ed., pp. 222-271). Hoboken, NJ: Wiley.
• Puhlman, D. J., & Pasley, K. (2013). Rethinking maternal gatekeeping. Journal of Family Theory & Review, 5(3), 176-193.
• Punyanunt-Carter, N. M. (2007). Using attachment theory to study satisfaction in father-daughter relationships. Human Communication, 10(2), 103 – 120.
• Sancar, S. (2011). Erkeklik: Imkânsiz iktidar: Ailede, piyasada ve sokakta erkekler [Masculinity: Impossible potency, men in the family, on the marketplace and the street]. Istanbul, Turkey: Metis Press.
• Smith, J. A., & Osborn, M. (2003). Interpretative phenomenological analysis. In J. A. Smith (Ed.), Qualitative psychology: A practical guide to research methods (pp. 51-80). Thousand Oaks, CA, US: Sage Publications, Inc.
• Sunar, D. (2002). Change and continuity in the Turkish middle class family. In E. Ozdalga & R. Liljestrom (Eds.), Autonomy and dependence in family: Turkey and Sweden in critical perspective (pp. 217-238). Istanbul: Swedish Research Institute.
• Sunar, D. (2009). Mothers' and fathers' child-rearing practices and self-esteem in three generations of urban Turkish families. In S. Bekman & A. Aksu-Koc (Eds.), Perspectives on human development, family and culture (pp. 126-139). Cambridge: Cambridge University Press.
• Sunar, D., & Fisek, G. (2005). Contemporary Turkish families. In U. Gielen & J. Roopnarine (Eds.), Families in global perspective (pp. 169-183). Boston, MA: Allyn & Bacon.
• Vogel, C. A., Bradley, R. H., Raikes, H. H., Boller, K., & Shears, J. K. (2006). Relation between father connectedness and child outcomes. Parenting: Science and Practice, 6(2-3), 189-209.