ŞEHNAZ MAKAMININ TARİHSEL DEĞİŞİMİ VE ALİ UFKİ BEY’İN YAZMALARINDAKİ ŞEHNAZ ESERLERİN ANALİZİ

Yıl 2024, , 33 - 60, 31.12.2024

Şengül Altun Öney , Gözde Çolakoğlu Sarı

https://doi.org/10.31722/ejmd.1474757

Öz

Bu makale, şehnaz makamının tarihsel ve kavramsal değişimini tarihsel perspektiften ele almaktadır. Müzik teorisi tarihi boyunca farklı kategorilere ayrılan makamın değişen yapısının aydınlatılması hedeflenmektedir. Şehnaz makamını derinlemesine inceleyen bu araştırma, alanında özgün bir niteliğe sahip farklı bir metodoloji sunmaktadır. Makalede, "Şehnaz makamının tarihsel evrimi ve dönüşümü nasıl şekillenmiş olabilir?" sorusu ele alınırken, aynı zamanda Ali Ufki Bey'in bu süreçteki rolü de incelenmektedir.
Makalenin metodolojisi, nitel araştırma yaklaşımına dayanmaktadır. Bu çerçevede doküman tespiti ve incelemesini içerir. Yöntem kapsamında 13. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar şehnaz yapısının tarihsel değişiminin ele alındığı literatür incelenmiştir. Sistemciler, Anadolu Edvâr Geleneği teorisyenleri ve Dimitri Kantemir’in edvar çalışmalarının yanı sıra bu eserlerin konu edildiği ikincil kaynaklar da kullanılmıştır. Makalenin analiz bölümü içinse, Mecmua-i Sâz-ü Söz ve Turc292 katalog numarasıyla kayıtlı yazmalarda şehnaz repertuvar tespit edilmiştir. Eserler, Walter Feldman’ın analiz yöntemiyle incelenmiştir.
Makalenin ulaştığı tarihsel bulgulara göre, şehnaz yapısının sistemciler ve Anadolu Edvar Geleneği teorisyenlerinde, yani on üçüncü yüzyıldan on altıncı yüzyıl başına kadar olan dönemde, kavramsal ve yapısal değişime uğradığı anlaşılmıştır. Eser analizleri neticesinde ulaşılan bulgulara göre ise, Ali Ufki Bey tarafından günümüze taşınan şehnaz makamı repertuvarının on altıncı yüzyılın başından on yedinci yüzyıl sonuna kadar olan iki asırlık döneminin form-stil ve melodi-seyir özelliklerini sergilediği belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı makam müziği, Ali Ufkî Bey, şehnaz makamı, Mecmua-i sâz-ü söz, Turc 292

The Historical Transformation of Şehnaz Makam and Analysis of Şehnaz Works in Ali Ufki’s Manuscripts

Öz

This article examines the historical and conceptual evolution of the Şehnâz makam from a historical perspective. The aim is to elucidate the changing structure of the makam, which has been categorized differently throughout the history of music theory. This research, which delves deeply into the Şehnâz makam, presents an original methodology in the field. While addressing the question "How has the historical evolution and transformation of the Şehnâz makam shaped?" in the article, the role of Ali Ufki Bey in this process is also examined.
The methodology of the article is based on qualitative research approach, including document detection and examination. Within this framework, literature addressing the historical changes in the Şehnâz structure from the 13th to the 18th centuries has been reviewed. Primary sources such as systematists, Anatolian Edvar Tradition theorists, and Dimitri Kantemir's edvar studies, as well as secondary sources discussing these works, have been utilized. For the analysis section of the article, Şehnâz repertoire has been identified in manuscripts recorded with the catalog numbers Mecmua-i Sâz-ü Söz and Turc292. The works have been analyzed using Walter Feldman's analysis method.
According to the historical findings reached by the article, it is understood that the Şehnâz structure underwent conceptual and structural changes in systematists and Anatolian Edvar Tradition theorists, that is, from the 13th century to the beginning of the 16th century. As a result of the work analyses, it has been determined that the Şehnâz makam repertoire carried to the present by Ali Ufki Bey exhibits the form-style and melody-course characteristics of the two centuries from the beginning of the 16th century to the end of the 17th century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman maqam music, Ali Ufki Bey, Şehnâz maqam, Mecmua-i Sâz-ü Söz, Turc 292

Kaynakça

• Akdoğan, B. (1996). Fethullah Şirvânî ve Mecelletun Fi’l-Mûsîka adlı eserinin XV. yüzyıl Türk mûsikîsi nazariyatındaki yeri (Yayımlanmış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Akdoğan, B. (2007). Fethullah Şirvâni’ye göre makamların tesirleri ve icra edileceği vakitler. Ankara Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, 48(1), 77-82.
• Bardakçı,B. (1986). Maragalı Abdülkâdir. İstanbul: Pan yayınları.
• Behar,C. (2016). Saklı Mecmua Ali Ufkî’nin Bibliotheque Nationalede France’taki (Turc292) Yazması. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2017). Kan dolaşımı, ameliyat ve musiki makamları: Kantemiroğlu (1673-1723) ve edvâr’ının sıra dışı müzikal serüveni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2020 ). Orada Bir Musiki Var Uzakta. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. (2016, February 26). Diglossia. Encyclopedia Britannica. Erişim adresi: https://www.britannica.com/topic/diglossia
• Çaylı, F. (2019). 13.-18. yüzyıllar arasında makamsal müzik teorisi anlayışının değişimi (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Çelik, B. B. (2001). Hızır bin Abdullah’ın Kitab’ul Edvarı ve makamların incelenmesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Çolakoğlu Sarı, G. (2019). Osmanlı/Türk müziği kimliğinde İstanbul–Saray patronajının etkileri. The Journal of Academic Social Science Studies, 75, 251-260.
• Dalkıran, N. (1983). Türkçe Zeyn-ül Elhan (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, İzmir.
• Doğruöz, N., Gardner, O., & Tunçer, D. (2020). 17. Yüzyıl Osmanlı/Türk Müziği: Ali Ufkî araştırma ve inceleme yazıları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Vakfı Yayınları.
• Doğrusöz Dişiaçık, N. (2012). Yusuf Kırşehri’nin müzik teorisi. Kırşehir: Bilge Ajans ve Yayınevi.
• Ekici, M. N., & Hahugh, J. (2016). Alî Ufukî’s notational technique: Its development, systematization and practices. İçinde Makam traditions between theory and contemporary music making (s. 79-104). İstanbul: Pan Yayınevi.
• Elçin, Ş. (1976). Ali Ufkî: Hayatı ve eserleri Mecmua-i Sâz-ü Söz (tıpkı basım). İstanbul: Milli Eğitim Matbaası. Feldman, W. Z. (1996). Music of the Ottoman court: Makam, composition and the early Ottoman instrumental repertoire. Intercultural Music Studies, vol. 10. Berlin.
• Feldman, W. Z. (2015). Reflections on the musical materials of Ali Ufkî Bey (1610-1675), Hâfiz Post (d. 1694) and the ‘Marâghî’ repertoire. İçinde M. Greve (Ed.), Writing the history of Ottoman music (s. 87–138). Würzburg: Ergon.
• Haugh, J. (2017a). Ottoman and European music in Ali Ufûki’s compendium, MS Turc 292: Analysis, interpretation, cultural context. Münster.
• Haugh, J., Helvacı, O., Oley, J., & Jager, F. (2017). Rhythmic cycles and structures in the art music of the Middle East: Representations of usul in Ali Ufûki’s manuscripts. Würzburg.
• İşler, U. (2018). Mecmua-i Sâz-ü Söz’de yer alan dini eserlerin incelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Hitit Üniversitesi, Çorum.
• Judetz, P. E. (2000). Prens Dimitri Kantemir: Türk musikisi bestekarı ve nazariyatçısı. İstanbul: Pan Yayınları Kalkan, O. (2017). Ali Ufkî ve Kantemiroğlu musiki yazlarında bulunan ortak eserlerin karşılaştırmalı çeviri yazımı ve incelemesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Koç, F. (2010). Abdülaziz B. Abdülkâdir Merâgî ve “Nekâvetü’l-Edvâr” isimli eserinin XV. yüzyıl mûsikî nazariyatındaki yeri (Yayımlanmış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Kutluğ, Y. F. (2001). Türk musikisinde makamlar. İstanbul: Yapı Kredi.
• Levendoğlu, O. (2002). XIII. yüzyıldan günümüze kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Levendoğlu, O. (2021). XV. yüzyıl Ortaçağ İslam dünyası sistemci okul kaynaklarında sınıflama konusu: Devir, âvâze ve şube kavramları üzerine teknik bir izah. İçinde Anadolu ve komşu coğrafyalarda makam müziği atlası (s. 127-170). T.C. Kültür Bakanlığı.
• Oransay, G. (1964). Kazım Uz mûsikî ıstıhâlatı. Ankara: Küğ Yayınları.
• Özbay, H. (2022). 17. yüzyıl tarihi kaynağı olarak Ali Ufkî’nin mecmualarında Bağdat türküleri (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Özçimi, M. S. (1989). Hızır Bin Abdullah ve Kitâbü’l-Edvâr (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam, âvâze, şûbe ve terkib: Osmanlı musiki nazariyatında Pisagorcu "kürelerin uyumu/musikisi" anlayışının temsili. Rast Müzikoloji Dergisi, 2(1), 1-49. https://doi.org/10.12975/rastmd.2014.02.01.00019
• Öztürk, O. M., Beşiroğlu, Ş., & Bayraktarkatal, E. (2014). Makamı anlamak: Makam nazariye tarihinde başlıca modeller. Porte Akademik(10), 9-36.
• Şahin, D. (2019). Yeniçeri âşıklar ve bestelenmiş şiirlerinin müzikal analizi (Yayımlanmamış Doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve Er-Risâletü’l Fethiyye’si (Yayımlanmamış Doktora tezi). Niğde Üniversitesi, Niğde.
• Turabi, A. H. (1996). El-Kindî’nin mûsikî risâleleri (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Uslu, R. (2002). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e müzik teorisi eserleri. İçinde Türkler Ansiklopedisi (s. 443-448). Ankara.
• Uslu, R. (2007). Fatih Sultan Mehmet döneminde musiki. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Uslu, R. (2010). Selçuklu topraklarında müzik. Konya Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü, Yeni Türkiye Yayınları.
• Wright, O. (1992). Words without songs: Musicological study of an early Ottoman anthology and its precursors. Londra: School of Oriental and African Studies (SOAS, Musicology Series, Vol I.
• Yekta, R. (1986). Türk mûsikisi: Rauf Yekta Bey (Çev. O. Nasuhioğlu). İstanbul: Pan Yayınları