Understanding the Structure of Âvâze Through Edvârs

Yıl 2025, Sayı: 26, 246 - 288, 30.06.2025

Burak Kaynarca , N. Oya Levendoğlu

https://doi.org/10.31722/ejmd.1650129

Öz

In this study, the âvâze structure, identified as a basic category in music theory sources from the Islamic world between the 13th and 17th centuries, was analyzed. In contrast to studies focused on various aspects of the âvâze, such as its conceptual dimensions and philosophical backgrounds, as well as its relations with philosophy and astrology, this study examined the âvâze category in terms of music, addressing its theoretical and analytical dimensions by focusing on Geveşt and Gerdâniye âvâzes. In addition to the analyzed Gerdâniye and Geveşt âvâzes, the pitches and intervals of the Nevrûz, Selmek, Mâye, Şehnâz and Hisâr âvâzes with their modes of intikâl (transmission and movement/seyîr) and foundational elements including their âgâz and karâr pitches along with their modern equivalents were determined and included in the study. In this study, conducted with a qualitative approach; the data was obtained from music theory sources written between the 13th and 17th centuries, thematically cataloged and analyzed. Based on the data obtained from primary sources, it is evident that the âvâzes were not composite structures, unlike the devirs (cycles) and terkîbs, but originated from a single core. These cores could be found within various devir structures, which is why the âvâzes were associated with devirs in edvârs. It is apparent that the âvâzes had their own modes of intikâl, and thus, distinct from other categories, formed a unique classification in music theory sources.

Anahtar Kelimeler

Avaze , devir , edvar , intikal , tabaka , genus , makam classification , Medieval Islamic music theory.

ÂVÂZE YAPISINI EDVÂRLAR ÜZERİNDEN ANLAMAK

Öz

Bu çalışmada 13-17. yüzyıllar arasında İslâm coğrafyasına ait müzik teori kaynaklarında temel bir kategori olarak nitelendirilen âvâze yapısı incelenmektedir. Âvâzelerin kavramsal boyutu, bâtınî niteliği, felsefe ve astroloji alanlarıyla olan ilişkisi üzerine yapılmış yayınlardan farklı olarak bu çalışmada âvâze sınıfı müzik alanı bakımından irdelenmekte, teorik ve analitik boyutlarıyla Geveşt ve Gerdâniye âvâzeleri üzerinden ele alınmaktadır. Çözümlemesi yapılan Geveşt ve Gerdâniye âvâzelerine ek olarak Nevrûz, Selmek, Mâye, Şehnâz ve Hisâr âvâzelerinin sesleri ve aralıkları, intikâl şekilleri, asılları, âgâz ve karâr perdeleri ile günümüzdeki perde karşılıkları tespit edilerek çalışmaya dahil edilmiştir. Nitel araştırma yaklaşımıyla hazırlanan çalışmada, veriler 13. yüzyıl ile 17. yüzyıl arasındaki müzik teori kaynakları üzerinden toplanmış ve tematik olarak kataloglanarak analiz edilmiştir. Birincil kaynaklar üzerinden elde edilen bu veriler doğrultusunda âvâzelerin devir ve terkîb yapılarından farklı olarak birleşim olmadıkları, tek bir asıldan meydana geldikleri, ilgili asılların çeşitli devirlerde de bulunması sebebiyle edvârlarda devirlerle ilişkilendirildikleri, kendilerine özgü intikâl şekillerinin olduğu ve böylelikle diğer kategorilerden ayrışarak müzik teori kaynaklarında özgün bir sınıflama olarak yer aldıkları anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Avaze , devir , edvar , intikal , tabaka , cins , makam sınıflaması , Orta Çağ İslam müzik nazariyatı.

Kaynakça

• Abbasoğlu Yıldız Z. (2015). 15. yüzyıl Herat Mûsikî Ekolü ve Benâî’nin Risâle-i Mûsikî’si. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arısoy, M. (1988). Seydî’nin El Matla eseri üzerine bir çalışma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aristoteles (2018). Gökyüzü üzerine. (Çev. S. Babür). Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Arslan, F. (2017). Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi (İkinci Baskı). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları: Ankara.
• Baltacı, A. (2019). Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır? Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5(2), 368-388. https://doi.org/10.31592/aeusbed.598299
• Bardakçı, M. (1986). Maragalı Abdülkâdir ve Câmiü’l Elhân adlı eseri. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Can, M. C. (2001). XV. yüzyıl Türk Mûsikisî nazariyâtı (Ses Sistemi). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ceyhan, A. (1997). Bedr-i Dilşad’ın Murâd-Nâmesi II. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Çakır, A. (1999). Alişah B. Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü-l -Usûl adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
• Çelik, B. B. (2001). Hızır Bin Abdullah’ın Kitâb’l-Edvâr’ı ve makamların incelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çetinkaya Y. (2011). Mevlevililikte Müzik Felsefesi: Mesnevî’de Aşk, Mûsikî, Ney. İnsan ve Toplum, 1(2), 57- 86.
• Çevikoğlu, T. (2010). Mevlevîhânelerin faaliyette olduğu dönemde bestelenmiş Mevlevî Âyinlerinin usûl-arûz vezni ilişkisi yönünden incelenmesi. (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Dinç S. (2021) Kudbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc’ındaki Mûsikî bölümünün incelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Samsun.
• Doğrusöz, N. (2007). Harîrî bin Muhammed’in Kırşehrî Edvarı üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Elitaş, Ö. (2022). Muallim İsmâîl Hakkı Bey’in Nevrûz eserlerinin makâm yönünden incelenmesi. (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Elitaş, Ö. ve Kaynarca, B. (2024). Tarihsel Süreç İçinde Nevrûz Makâmı. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14(3), 1066-1083. https://doi.org/10.48146/odusobiad.1196057
• Ezgi, S. (1940). Nazarî ve Amelî Türk Musikisi. İstanbul: Alkaya Matbaası.
• Fârâbî (2020). Kitâbü’l Mûsika’l-Kebîr. (Çev. A. Kızılcık, N. Tercan). Ankara: Türksoy Yayınları.
• Godwin, J. (1993). The Harmony of the Spheres: A Sourcebook of the PythagoreanTradition in Music. Rochester: Inner Traditions,
• Güray, C. (2017). Bin yılın mirası, Makamı var eden döngü: Edvar geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Güray, C. (2021). Edvâr Geleneğindeki Makam Kültürünün Zzlerini İlm-i Nücûm Kitaplarında Sürmek. F.
• Karakaya (Ed.), Osmanlı-Türk müziğine bakışlar: Tarih, teori ve icra içinde (24-35. ss). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Heidegger, M. (1998). Bilim Üzerine İki Ders. (Çev. H. Hünler). İstanbul: Paradigma Yayınları.
• İbn Sînâ (2004), Mûsikî. (Çev. A. H. Turabi). İstanbul: Litera Yayınları.
• Karabaşoğlu, C. (2010). Abdülkâr-i Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân Adlı Eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Koç, F. (2017). Abdülaziz B. Abdülkâdir Merâgî ve “Nekâvetü’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Kolukırık, K. (2012). Türk Mûsikîsinde Abdülkâdir Merâğî ve Şerhu’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk Musikisinde Makamlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Levendoğlu Öner, N. O. (2017). Osmanlı Dönemi Türk Müziğinden Miras Kalmış Felsefi Temelli Bir Eğitim Geleneğini Yeniden Canlandırmak: Çağdaş Meşk Uygulamaları. Journal of Human Sciences, 14(1), 294-307. https://doi.org/doi:10.14687/jhs.v14i1.4386
• Levendoğlu, O. (2018). Darü’l-Elhan’dan Günümüze Nağmelerin Evleri: Bir Medeniyet Serüveni. G. Yahya Kaçar (Ed.), Kuruluşunun yüzüncü yılında Darü’lelhan’a Armağan içinde (97-117. ss.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Levendoğlu, O. (2021). XV. Yüzyıl Ortaçağ İslam Dünyası Sistemci Okul Kaynaklarında Sınıflama Konusu: Makam, Avaze ve Şube Kavramları Üzerine Teknik Bir İzah. M. S. Tokaç, C. Güray (Ed.), Anadolu ve komşu coğrafyalarda Makam Müziği Atlası içinde (127-170. ss.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Özçimi, M. S. (1989). Hızır Bin Abdullah ve Kitâbü’l Edvâr. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam, Âvâze, Şûbe ve Terkib: Osmanlı Musiki Nazariyatında Pisagorcu "Kürelerin Uyumu/Musikisi" Anlayışının Temsili. Rast Müzikoloji Dergisi, 2(1), 1-49. https://doi.org/10.12975/rastmd.2014.02.01.00019
• Öztürk, O. M. (2019). Türklerde Makam Nazariyatı. F. G. Vural, T. Vural (Ed.), Türk Musikisi Atlası 1 içinde (401-423. ss). Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi.
• Öztürk, O. M. (2021). Makam-tarifli Lâhinlerde Nazarî Bakımdan İki Temel Hareket Tarzının Mevcudiyeti: Dairevî ve Müstakim Hareketler. F. Karakaya (Ed.), Osmanlı-Türk müziğine bakışlar: Tarih, teori ve icra içinde (248-277. ss). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Platon, (2017). Devlet. (Çev. N. Akbıyık). İstanbul: Antik Yayınları.
• Sezikli, U. (2007). Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-Edvâr’ı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tekin, E. (2007). Safedi’nin müzik teorisinin incelenmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er- Risâletü’l-Fethiyye’si. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Turabi A. H. (1996). el- Kındî’nin Mûsikî Risâleleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Turabi A. H. (2005). İbnü’l-Müneccim (241-300/ 855-912) Risâle Fi’l-Mûsîkâ adlı eseri. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, 201-222.
• Unat, Y. (2013). İlkçağlardan günümüze astronomi Tarihi (İkinci Baskı). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Uslu, R. (2002). Yusuf Dede Çengi Mevlevi ve Yayınlanmamış Risale-i Edvarı. Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(1), 62-65.
• Uslu, R. (2015). Meragi’den II. Murad’a müziğin maksatları- Makâsıdu’l-Elhân. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Uslu, R. (2021). Marifet-i Musiki Edvarı-1385?. Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Uslu, R. (2024). Şerhü’l-Edvar’ın Yazarı Kimdir? Seyyid Şerif Cürcani mi, İbn Mübarekşah mı? TSMK A.3458 ve British Or. 2361 yazmaları. Yegah Müzikoloji Dergisi, 7(1), 1-14. https://doi.org/10.51576/ymd.1430898
• Uygun, M. N. (1990). Kadızâde Tirevî ve Musikî Risalesi. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uygun, M. N. (1996). Safiyyudîn Abdulmu’min Urmevî ve Kitâbü’l-Edvâr’ı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uygun, M. N. (2019). Kitâbü’l-Edvâr (İkinci Baskı). İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Yüner H. (2022). Muhammed B. Mübarekşâh ve Şerhu Kitabi’l-Edvâr adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.