Osmanlı Modernleşmesinde Kız Çocuklarının Eğitime Katılma Süreci ve Döneme Etki Eden Kadın Öğretmenler

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 2, 126 - 153, 25.08.2025

Şengül Büyükboyacı

https://doi.org/10.69918/ejte.1599574

Öz

Tanzimat öncesi Osmanlı eğitim sistemi Sıbyan mektepleri, Enderun ve medreselere dayanırken, kadınlar yalnızca Sıbyan mekteplerinde temel eğitim alabiliyordu. Tanzimat Dönemi’yle Batı etkisi altındaki reformlar, kadınların eğitimine yönelik farkındalık yarattı. 1869 tarihli Maarif-i Umûmiye Nizâmnâmesi, kızların eğitimini teşvik etmek için önemli adımlar içeriyordu. İlk Kız Rüşdiyesi 1858’de açıldı ve 1869’da kurulan Darülmuallimat, 1873’te ilk kadın öğretmenleri mezun etti. Kadın eğitimi, kadınların toplumsal rollerini genişletirken, kamu alanında yer almalarını kolaylaştırdı. Bu çalışma, Tanzimat modernleşmesi çerçevesinde kız çocuklarının eğitime katılım sürecini, kadın öğretmenlerin toplumsal dönüşüme katkılarını ve bu sürecin Osmanlı toplumundaki etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Kadınların eğitime erişimini destekleyen düzenlemeler ve modernleşmeye katkıları vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

kadın eğitimi , Kadın öğretmenler , Osmanlı modernleşmesi , Tanzimat

The Process of Girls' Participation in Education During The Ottoman Modernization and Female Teachers Influencing The Era

Öz

Prior to the Tanzimat period, the Ottoman educational system was based on Sıbyan schools, Enderun, and madrasas, with women receiving only basic education in Sıbyan schools. The Tanzimat reforms, influenced by Western ideas, raised awareness about women's education. The 1869 Maarif-i Umûmiye Nizâmnâmesi marked a significant step in promoting girls' education. The first Girls' Rüşdiye (secondary school) was established in 1858, and the Darülmuallimat, founded in 1869, graduated its first female teachers in 1873. Women's education not only expanded their societal roles but also facilitated their participation in the public sphere. This study examines the integration of girls into education within the framework of Tanzimat modernization, the contributions of female teachers to societal transformation, and the broader implications of these developments on Ottoman society. It emphasizes the reforms supporting women's access to education and their role in the modernization process.

Anahtar Kelimeler

Women's education , Female teachers , Ottoman modernization , Tanzimat

Kaynakça

• Aksoy, Y. (2017). Osmanlı Devleti’nde kız öğretmen okulları (Darülmuallimât) ve kadının meslek hayatına katılması (1870–1920) (Tez No. 490860) [Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi-Denizli]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• Akşit, E. E. (2005). Kızların sessizliği: Kız enstitülerinin uzun tarihi. İletişim Yayınları.
• Akyüz, Y. (1999). Osmanlı son döneminde kızların eğitimi ve öğretmen Faika Ünlüer’in yetişmesi ve meslek hayatı. Milli Eğitim Dergisi, 143, 14.
• Akyüz, Y. (2000). Öğretmenlik mesleği ve Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştirilmesi. Tarih ve Toplum: Aylık Ansiklopedik Dergi, 33(195).
• Akyüz, Y., Uygun, S., & Kafadar, O. (2005). Anaokullarının II. Meşrutiyet dönemindeki gelişiminde okul ve çocuk sağlığı. Journal of Educational Sciences Practices, 7, 151.
• Akyüz, Y. (2019). Türk eğitim tarihi (MÖ 1000–MS 2019). Pegem Akademi.
• Altın, H. (2011). Osmanlı son döneminde muallim okulları dışındaki öğretmen yetiştiren kurumlara genel bir bakış. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 11–24.
• Altın, H. (2017). Osmanlı eğitim tarihine dârülmuallimât (açılışı ve gelişim süreci). Akademik Matbuat, 1, 20–37.
• Altın, H. (2019). Halide Edip’te eğitim fikri ve onun Talim ve Terbiye isimli eseri. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 20, 1868.
• Arıkan, G. (1994). Osmanlılarda Tanzimat döneminde kadınlarla ilgili gelişmeler. Tanzimatın 150. Yıldönümü Sempozyumu (pp. 323–325). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aziz, B. (1945). Türkiye’de ilköğretim.
• Bahar, B. (2008). II. Meşrutiyet’te kadın eğitimine yönelik bir girişim: İnas Darülfünunu. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 38, 92–94.
• Balcı, M., & Tuzak, M. (2017). Cumhuriyet’in ilk yıllarında Nezihe Muhiddin özelinde Türk kadınlarının siyasi hakları için mücadelesi. Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi, 1, 44.
• Baltacı, C. (2003). Mektep. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Vol. 29, pp. 6–7). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bilge, Y. (2012). Halide Edip’in Yedigün dergisindeki yazılarında kadına bakışı. International Journal of Social Science, 5(4), 43–61.
• Bilim, C. Y. (1998). Türkiye’de çağdaş eğitim tarihi (1734–1876). Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Burus, D. (2017). Şükufe Nihal’in yazılarında kadın. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD), 6, 39–60.
• Çalışlar, İ. (2011). Biyografisine sığmayan kadın Halide Edip. Everest Yayınları.
• Çelikel, Z. (2013). İki ülke, iki kadın yazar: Juana Manso, Emine Semiye (Tez No: 331982). [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi-Ankara]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi
• Çolak, G., & Uçan, L. (2008). II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e basında kadın öncüler. Heyamola Yayınları.
• Çolak, G. (2013). Avrupa’da Osmanlı kızları. Heyamola Yayınları.
• Demirel, M. (2002). Türk eğitiminde modernleşmesinde rüşdiye mektepleri. In Türkler (Vol. 15). Yeni Türkiye Yayınları.
• Doğan, A. (2021, August 26). Nezihe Muhittin. In Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr
• Enginün, İ. (1988). Halide Edip Adıvar. In TDV İslam Ansiklopedisi (Vol. 1, pp. 376–377). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ergin, O. (1977). Türk maârif tarihi. Eser Matbaası.
• Ergün, M. (1996). II. Meşrutiyet devrinde eğitim hareketleri. Ocak Yayınları.
• Göle, N. (2004). Modern mahrem: Medeniyet ve örtünme. Metis Yayınları.
• Karaca, Ş. (2012). Öncü bir kadın yazar Emine Semiye’nin kaleminden “İslamiyet’te feminizm”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2), 269–280.
• Keçeci Kurt, S., & Polat, S. (2013). Osmanlı Devleti’nde kızların eğitiminde okulun önemi (1839–1920). Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (BÜEFAD), 2, 85.
• Kılıç, F. (2014). Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde kadın. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4, 44–45.
• Koçer, H. A. (1991). Türkiye’de modern eğitimin doğuşu ve gelişimi (1773–1923). Milli Eğitim Basımevi.
• Kodaman, B. (1990). Tanzimat’tan sonra Türk kadını. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(1), 135–182.
• Kurnaz, Ş. (1996). II. Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını. Millî Eğitim Bakanlığı.
• Kurnaz, Ş. (1997). Cumhuriyet öncesinde Türk kadını (1839–1923). MEB Yayınları.
• Kurnaz, Ş. (1999). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kadınların eğitimi. Milli Eğitim Dergisi, 143, 99–111.
• Kurnaz, Ş. (2007). Emine Semiye’nin ablası Fatma Aliye’ye mektupları. Türkbilig, 14, 131–142.
• Metintaş, M. Y. (2018). Nezihe Muhittin ve Türk kadınının siyasi haklar mücadelesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 1(3).
• Ortaylı, İ. (2019). Son imparatorluk Osmanlı. Timaş Yayınları.
• Özkiraz, A., & Arslanel, N. (2010). İkinci Meşrutiyet döneminde kadın olmak. Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, 3(1), 1–10.
• Öztürk, C. (1993). Darülmuallimat. In İslam Ansiklopedisi (Vol. 8, p. 550). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öztürk, C. (1998). Türkiye’de dünden bugüne öğretmen yetiştiren kurumlar. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Sağlam, H. (2015). Halide Edib Adıvar’ın Türk modernleşmesine katkısı (Tez No. 393487) [Yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi- Trabzon]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi
• Sarıkoyuncu Değerli, E. (2021). Millî Mücadele’de Türk kadını ve İnönü Muharebeleri’nde çarpışan iki kadın kahraman. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(Özel Sayı), 101–120.
• Sâti. (1910 [1324]). Meşrutiyetten sonra maarif tarihi. Muallim, 19(15 Şubat 1324), 663.
• Somel, S. A. (2019). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839–1908). İletişim Yayınları.
• Somel, S. (2000). Osmanlı modernleşme döneminde kız eğitimi. Kebikeç, 10, 45–56.
• Şanal, M. (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nda kız öğretmen okulunda görev yapan kadın idareci ve öğretmenler ile okuttukları dersler. Belleten, 253, 650.
• Şanal, M., & Güçlü, M. (2016). Türk eğitim tarihinin tozlu sayfalarına sıkışıp kalan aydın bir kadın eğitimci: Ayşe Sıdıka Hanım (1872–1903), öğretmen ve öğretmenlik mesleğine bakışı. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 6(6), 10.
• Şensoy, F. (2008). Osmanlı toplumunda kadınların eğitimi. In N. Şişman (Ed.), Harf Harf Kadınlar Sempozyumu (pp. 91).
• Takvim i Vekâyi. (1869 [1286, 1 Zilkade]). Defa: 1184.
• Takvim i Vekâyi. (1870 [1287, 25 Muharrem]). Defa: 1217.
• Taşer, S. (2010). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e modernleşme sürecinde öğretmen yetiştiren kurumlarda eğitim yönetimi ve denetimi (Tez No. 279086) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi- Konya]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi
• Taşkıran, T. (1973). Cumhuriyetin 50. yılında Türk kadın hakları. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları.
• Tümer, Y. (2001). II. Meşrutiyet dönemi fikir ve edebiyat hayatında kadın eğitimi. Türklük Araştırmaları Dergisi, 10, 66–78.
• Unat, F. (1964). Türkiye eğitim sisteminin gelişmesine tarihi bir bakış. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yetişgin, M., & Dumanoğlu, S. C. (2017). Osmanlı Darülmuallimin Mektebi: Maraş Darülmuallimini. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, 1084.
• Yetişgin, M., & Dumanoğlu, S. C. (2019). Taşrada Darülmuallimatların açılışı ve tarihsel gelişimi. Turkish History Education Journal, 1, 174–198.
• Yetişgin, M., & Dumanoğlu, S. C. (2022). Osmanlı Devleti’nde ilk kız öğretmen okulunun (Darülmuallimât) öğrenci durumu. Journal of History School, 57, 896–930.
• Yiğitler, Ş. Ş. (2023). Şükûfe Nihal Başar’ın bir coğrafyacı ve romancı olarak Bingöl ve çevresini keşfi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cumhuriyet Özel Sayısı, 28–43.
• Yürüt, B. (2017). Tanzimat sonrası kadın hareketi ve hukuki talepleri. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Özel Sayı, 369–390.