Alevî Nitelemeli Ocak / Gruplara Ait Tekke, Zâviye ve Dergâhlardaki Cami ve Mescidler

Yıl 2018, Cilt: 11 Sayı: 2, 271 - 307, 30.12.2018

Cenksu Üçer

https://doi.org/10.18403/emakalat.479134

Cited By: 6

Öz

Bu çalışmada günümüzde
daha çok Alevî nitelemesi kullanılan gruplara ait tekke, zâviye ve dergâhlarda
bulunan cami ve mescid varlığı ele alınmaktadır. Bilindiği gibi söz konusu bu
gruplar geçmişte her biri Bektâşî, Erdebil Sûfiyân Süreği Mensubu (Kızılbaş),
Tahtacı, Dede Garkınlı, Hubyarlı, Keçeci Babalı gibi mensup olduğu ocak ismiyle
isimlendirilmiştir.

            Söz konusu bu ocakların her biri, bütün telakkîlerini
tasavvuf ve tarikat hayatı kalıplarında anlamlandırmıştır. Alevî nitelemeli
ocak ve gruplar geçmişte içlerinde “tevhid” kısmının da bulunduğu âdâb ve
erkânı, diğer tasavvufî ekollerde ya da tarikatlarda olduğu gibi, tekke, zâviye
ve dergâhlarda; tekke, zâviye ya da dergâhın bulunmadığı yerleşim yerlerinde
ise gerekli büyüklükte evi olan bir dede ya da talibin evinde toplanıp
yürütmüşlerdir.

Tarihi
sürece ve pratik uygulamaya bakıldığında, tasavvuf ekolleri ve tarikatlara ait tekke,
zâviye ve dergâhların yanında namaz kılmak için bir cami ve mescit bulunduğu
bilinmektedir. Bu pratik durumun Hacı Bektâş Velî, Seyyid Battal Gazi,
Şücâaddin Velî, Abdal Musa, Keçeci Baba gibi Alevî nitelemeli ocak ve grupların
geleneksel âdâb ve erkân merkezleri tekke, zâviye ve dergâhlarda da söz konusu
olduğu görülmektedir.

Bu
konuda yapılacak çalışma ve değerlendirmelerin bu gerçekliği dikkate alması
yerinde olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Alevî, tekke, zâviye, dergâh, cami, mescid

Kaynakça

• Arabacı, Fazlı. Alevilik ve Sünniliğin Sosyolojik Boyutları. Samsun: Etüt, 2000.
• Arslanoğlu, İbrahim. Kul Himmet. İstanbul: Ekin Yayınları, 1997.
• Atalay, Adil Ali. Abdal Musa Sultan ve Velayetnamesi. İstanbul: Can Yayınları, 1997.
• Bal, Hüseyin. Sosyolojik Açıdan Alevi-Sünni Farklılaşması ve Bütünleşmesi. İstanbul: Ant Yayınları, 1997.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi 2 (1942): 279-365.
• Belge 1: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), C.EV, 43/2136.
• Belge 2: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 0382 numaralı defter, 133. sayfa.
• Belge 3: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 1144 numaralı defter, 101. sayfa, (varak 49).
• Belge 4: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 1088 numaralı defter, 123. sayfa, (varak 60).
• Belge 5 :Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), EV.MKT, 648.124.
• Birdoğan, Nejat. Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları, 1995.
• Birdoğan, Nejat. Şah İsmail Hatai, Yaşamı ve Yapıtları. İatnbul: Kaynak Yayınları, 2001.
• Bulut, Halil İbrahim – Çetin, Murat. “Gölyaka Alevîlerinin Dini İnanç ve Yaşantıları”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları III/2 (2010): 165-206.
• “Cami”, Erişim: 05.11.2018, http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR-12053/cami.html.
• Can, Yılmaz. “İlk İslam Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi Darü'l- İmara İkilisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1996): 123-144.
• Cengiz, Recep. Çamiçi Beldesinde Dini Hayat; Alevilik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2000.
• Coşan, Esad. Hacı Bektaş-ı Velî Makâlât. Ankara: Seha Neşriyat, tarihsiz.
• Çelebi, Abdullah. Amasyalı Fedayî Baba Divanı. İstanbul: Can Yayınları, 1991.
• Doğanay, Eraslan. Anadolu’da Yaşayan Dergahlar. İstanbul: Can Yayınları, 2000.
• Doğanay, Eraslan. Anadolu Evliyası Hubyar Sultan. İstanbul: Anadolu Matbaası, tarihsiz.
• Erdebilli Şeyh Safî ve Buyruğu, haz. Mehmet Yaman. İstanbul: 1994.
• Eren, Selim. Sosyolojik Açıdan Ordu Yöresi Alevîliği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2002.
• Eyice, Semavi. “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İctimaî Bir Müessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler” İÜİFM 13/1-2 (1963): 1-80.Gölpınarlı, Abdülbâki. Vilâyet-nâme, Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, tarihsiz.
• Günel, Aşık Durmuş. El Ele El Hakk’a. İstanbul: Can Yayınları, 2000.
• Güngör, Özcan. Ârâf’taki Kimlik: Alevîlik/Bektâşilik. Ankara: Akasya Kitap, 2007.
• Güzel, Abdurrahman. Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• “Hacı Bektaş Veli Müzesi”, Erişim: 05.11.2018, http://www.hacibektas.com/index.php?id=Hacibektas_Veli_Muze.
• Hasluck, Frederick William. Anadolu ve Balkanlar’da Bektaşilik. Trc. Yücel Demirel. İstanbul: Ant Yayınları, 1995.
• Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, Besmele Tefsiri (Alevî-Bektâşî Klasikleri Dizisi-1). Haz. Hamiye Duran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• İlgürel, Mücteba. “Evliyâ Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 529-533. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kaleli, Lütfi. Binbir Çiçek Mozaiği Alevilik. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1990.
• Keskin, Yahya Mustafa. Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Alevîliği Elazığ Sünköy Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2004.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1966.
• Kutlu, Sönmez. Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları, Alevîliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Maden, Fahri. “XIX. Yüzyılda Hacı Bektaş Veli Tekkesi’nde Yapılan Tamirlerle İlgili Arşiv Belgeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010): 311-324.
• Maden, Fahri. “Evliya Çelebinin Seyahatnâmesinde Bektaşi Tekke ve Türbeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 65 (2013): 89-128.
• Maden, Fahri. “Keçeci Baba Ocağı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 71 (2014): 147-169.
• Maden, Fahri. “Selanik Vilayetinde Bektaşilik”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 7/13 (2017): 144-161.
• Melikoff, İrene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Trc. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: TTK Yayınları, 1992.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar – Farûkî, Süreyya. “Zâviye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 468-471. İstanbul: TDV Yayınları, 1986.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 7: 46-56. İstanbul: TDV Yayınları,1993.
• Öz, Baki. Dünyada ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları. İstanbul: Can Yayınları, 2001.
• Öz, Gülağ. “Tarih Boyu Aleviliğin Yokedilişi ve Direnenler Kütahya Örneği”. Erişim: 5.11.2018. http://www.huseyingazi.org.tr/m/makale.asp?id=1&tarih-boyu-aleviligin-yok-edilisi-ve-direnenler-kutahya-ornegi.
• Öztelli, Cahit. Pir Sultan Abdal Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayınları, 1989.
• Rençber, Fevzi. Hakk Muhammed Ali Aşkı, Adıyaman Alevileri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Sarıkaya, M. Saffet. XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82 (2017), 9-23.
• Sarıkaya, M. Saffet - Ceylan, Mustafa. “Şeyh Çakır Ocağı Mensuplarının İnanç Esasları Ve İbadetler Hakkındaki Kabulleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2018): 173-202.
• Say, Yağmur. Seyyîd Battal Gazi ve Külliyesi. İstanbul: Odunpazarı Belediyesi Yayını, tarihsiz.
• Say, Yağmur. Şücâ’eddîn Velî ve Külliyesi. Eskişehir: Odunpazarı Belediyesi Yayını, tarihsiz.
• Sezgin, Abdülkadir. Sosyolojik Açıdan Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, A. Faruk. Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008.
• Şener, Cemal. Alevilik Nedir Şaha Doğru Giden Kervan. İstanbul: Ant Yayınları, 2000.
• Tanman, M. Baha. “Abdal Mûsâ Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1: 65-66. İstanbul: TDV Yayınları,1988.
• Taşğın, Ahmet. Türkmen Aleviler –Diyarbakır Örneği-. İstanbul: Ataç Yayınları, 2006.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat, 1995.
• Uludağ, Süleyman. “Müzakereler”. Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler. 151-177. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1999.
• Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Üçer, Cenksu. Alevîlikte Musâhiblik. 2. Baskı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Üçer, Cenksu. Tekke, Zâviye, Dergâh’tan Cemevi’ne, Alevî Nitelemeli Gruplarda Âdâb ve Erkânın İcra Edildiği Mekanlar. Ankara: 2017.
• Üçer, Cenksu. “Alevîlik; Yapılar, Grupların Temel Özellikleri Ve Bazı Mülahazalar”. Dinî Araştırmalar Dergisi 12/33 (2009): 63-88.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı, Bazı Âdâb ve Erkân”. Anadolu’da Aleviliğinin Dünü ve Bugünü. Edit. Halil İbrahim Bulut. 457-510. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Üçer, Cenksu. “Alevîliğin Yanlış Algılanması: Muharrem Uygulamaları Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 74 (2015): 44-76.
• Varlık, Ali Ağa. İslâmiyetin Özü ve Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Can Yayınları, 2000.
• Yüksel, Hasan – Savaş, Saim. Üveysilikten Bektaşiliğe Kitab-ı Cebbâr Kulu. Sivas:1997.
• Yıldız, Harun. Anadolu Alevîliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Araştırma Yayınları, 2004.