Ḥasan b. ‘Umar al-Sunqūrī and His Approach to Islamic Sects

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 859 - 893, 31.12.2024

Cebrail Küllü

https://doi.org/10.18403/emakalat.1551642

Öz

This study addresses the perspective of Ḥasan b. ‘Umar al-Sunqūrī, a 19th-century Ottoman scholars, on Islamic sects as presented in his work Zubdat al-‘aqāid nuḫbat al-fawâ’id. In the history of Islamic thought, sects that emerged with theological and political objectives were classified and described by scholars from different traditions. The ḥadīth of the seventy-three sects has played a significant role in the classification of these sects. One of the scholars who wrote about theological and political Islamic sects based on this narrative with its various versions, was Ḥasan b. ‘Umar al-Sunqūrī. Sunqūrī, aligned with the Ḥanafī-Māturīdī school, wrote Zubdat al-‘aqāid nuḫbat al-fawâ’id by following the classification system of the As̲h̲‘arite maqālāt tradition. In this study, which aims to reflect the background of Sunqūrī’s approach to Islamic sects and to highlight the originality of his work. It explores his life, scholarly contributions, and writings, with a particular emphasis on his method of classifying sects. The significance of the study lies in the fact that a Ḥanafī-Māturīdī scholar adopts the classification system of the As̲h̲‘arite tradition in his work and systematizes the classification of sects according to this tradition. It has been concluded that he examined the sects within the framework of the classification system known as the “Āmidī classification” which gained popularity in Ottoman madrasahs through scholars such as ʿAḍud al-Dīn al-Ījī (d. 756/1355) and Sayyid Sharīf al-Jurjānī (d. 816/1413). Descriptive narration is the primary method used in this study.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Sunqūrī, Zubdat al-‘aqāid, maqālāt, classification.

Ḥasan b. Ömer es-Sunkūrî ve İslâm Mezheplerine Bakışı

Öz

Bu çalışmada XIX. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Ḥasan b. Ömer es-Sunkūrî’nin, Zübdetü’l-‘aḳāid nuḫbetü’l-fevâ’id adlı eseri bağlamında İslâm mezheplerine bakışı konusu ele alınmıştır. İslâm düşünce tarihinde itikadî ve siyasî gayelerle vücut bulan mezhepler farklı geleneklere mensup âlimler tarafından tavsif ve tasnif edilmişlerdir. Söz konusu mezheplerin tasnifi hususunda yetmiş üç fırka hadisi belirleyici bir etkiye sahip olmuştur. Farklı varyantları olan bu rivayeti esas alarak itikadî ve siyasî İslâm mezheplerine dair eser telif edenlerden biri de Ḥasan b. Ömer es-Sunkūrî’dir. Hanefî-Mâtürîdî bir kimliğe sahip olan Sunkūrî’nin, Eş‘arî makâlât geleneğinin tasnif sistemini esas alarak telif ettiği Zübdetü’l-‘aḳāid nuḫbetü’l-fevâ’id adlı eseri bağlamında İslâm mezheplerine yaklaşımının arka planını yansıtma ve eserin özgünlüğünü ortaya koyma amacına matuf olan bu çalışmada Sunkūrî’nin; hayatı, ilmî şahsiyeti, eserleri vb. konular ele alınmış, İslâm mezheplerine yaklaşımı ve mezhepleri tasnifi üzerinde durulmuştur. Hanefî-Mâtürîdî bir âlimin, eserinde Eş‘arî geleneğe ait tasnif sistemini benimsemesi ve fırka tasnifini bu geleneğe göre sistematize etmesi çalışmanın önemini ortaya koymakta olup onun, “Âmidî tasnifi” adıyla şöhret bulan ve Adudüddîn el-Îcî (ö.756/1355) ve Seyyid Şerîf el-Cürcânî (ö. 816/1413) ile Osmanlı medreselerinde yaygınlık kazanan tasnif sistemi bağlamında fırkaları ele aldığı sonucuna ulaşılmıştır. Söz konusu çalışmada tasvir edici/betimleyici anlatım esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm mezhepleri tarihi, Sunkūrî, Zübdetü’l-‘aḳāid, makâlât, tasnif

Etik Beyan

Bu makale, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı’nda hazırlanan “Sunkuri'nin Zübdetü'l-Akâid Nuhbetü'l-Fevâid Adlı Eserinin Tahlil ve Değerlendirilmesi” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2. Basım, 1424.
• Ata, Nurcihan. İtikâdî İslâm Mezhepleri Tarihçiliği Bağlamında Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyete Mezhepler Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hitit Kitap, 2008.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 7. Basım, 2014.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bulut, Halil İbrahim. “Hacı Abdullah Petricî ve Risâle fî Reddi’r-Revâfız ve İsbâti Temâmiyyeti Kur’ân-ı ‘Azîmi’ş-
• Şân Adlı Risâlesinde Kur’ân’ın Tahrif Edildiği İddialarına Karşı Eleştirileri”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/1 (2019), 3-43.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ketebe, 2. Basım, 2022.
• Bulut, Halil İbrahim. “İslam Mezhepleri Tarihi Bilimi ve Temel Meseleleri”. Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed. Şerḥu’l-Mevâḳıf. thk. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Dâru’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 1419.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘âs es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-‘arabiy, ts.
• Gömbeyaz, Kadir. “Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin Kayıp Fırak Risalesi: en-Netâyicü’l-iʻtikâdiyye fî usûli’l- fırakı’l-İslâmiyye”. I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhânevî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. İhsan Günaydın vd. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Gömbeyaz, Kadir. “Fırak Literatürüne Dolaylı Ancak Etkili Bir Katkı: Âmidî Tasnifini Meşhur Eden Mütekellim: Adudüddin el-Îcî”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî. ed. Eşref Altaş. İstanbul: İSAM Yay., 2017.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Gömbeyaz, Kadir. “İtikadî Fırka Tasnifçiliğinde Âmidî’nin Yeri”. Uluslararası Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri. ed. Ahmet Erkol vd. Ensar Neşriyat, 2009.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddin. en-Netâyicü’l-i‘tiḳādiyye fî uṣûli’l-fıraḳi’l-İslâmiyye. Kütahya: Kütahya Vahit Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 3121.
• Gündüz, İrfan. “Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Gündüz, İrfan. Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddin (k.s): Hayatı-Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb, ts.
• İpşirli, Mehmet. “Dersiâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/185-186. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Müderris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/467-468. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ʿalâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Lewinstein, Keith. “Doğu Hanefi Fırak Geleneği Üzerine Mülahazalar”. çev. Sönmez Kutlu - Muzaffer Tan. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Kâsım el-Hasen b. Muhammed b. Habîb. Devâü’l-ebdân. çev. Ḥasan b. Ömer es-Sunkūrî. İstanbul, 1300.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1996.
• Râzî, Fahreddîn. İʿtiḳādâtü fıraḳı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr. Beyrut: Dâru’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 1402.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Mahmud eş-Şehâde. İstanbul: el-Mektebetü’l- Hanîfiyye, 1440.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sunkūrî, Ḥasan b. Ömer. Elsine-i Nâsda Kızılbâş Demekle Maʻrûf Tâife-i Rezîlenin Hezeyânlarını Mübeyyin Bir Risâle. İstanbul: İbrahim Hakkı Litoğrafya Destgâhı, 1281.
• Sunkūrî, Ḥasan b. Ömer. Gulât-ı sûfiyyenin bidʻat-ı kabîhalarını red hakkında risâle. İstanbul: İbrahim Hakkı Litoğrafya Destgâhı, 1281.
• Sunkūrî, Ḥasan b. Ömer. Tâife-i Yahûd ve Nasârâ’nın Usûl ve İʻtikâdlarını Reddeden Risâle. İstanbul: İbrahim Hakkı Litoğrafya Destgâhı, 1281.
• Sunkūrî, Ḥasan b. Ömer. Zübdetü’l-‘aḳāid nuḫbetü’l-fevâ’id. İstanbul: İbrahim Hakkı Litoğrafya Destgahı, 1281.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa Ebû İsa. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-türâsi’l-‘arabiy, ts.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Türer, Osman. “Letâif-i Hamse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/143. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Türkel, Rifat. “Netâciyü’l-İtikâdiyye fî Usûli’l-Fıraki’l-İslâmiyye İsimli Risâlenin İslam Mezhepleri Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 48 (Nisan 2016).
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. İstanbul: Seha Neşriyat, 1999.