5./11. Yüzyıl Batı Eş‘arîliğinin Bâkıllânî ve Simnânî Özelinde Mezheplerle İlişkisi

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 625 - 648, 31.12.2024

İsa Koç

https://doi.org/10.18403/emakalat.1577722

Öz

Bâkıllânî ve özellikle batı bölgesindeki takipçilerinin, Eş‘arîlik içinde farklı bir damar oluşturdukları bilinmektedir. Ebû Bekr el-Bâkıllânî (ö. 403/1013), Ebû Zer el-Herevî (ö. 434/1043), Ebû Cafer es-Simnânî (ö. 444/1052) ve Ebü’l-Velîd el-Bâcî (ö. 474/1081) çizgisi üzerinden erken dönem batı Eş‘arîliğinin, doğudaki Eş‘arîlere kıyasla farklı bir tutum sergilediği tespit edilmektedir. Mezheplerin kendi içinde farklı ekollere/gruplara bölünebildiği gerçeğinden hareketle felsefeye mesafeli ve daha kapsayıcı Ehl-i Sünnet tasavvuruna sahip olan Bâkıllânî merkezli yaklaşımın diğer mezhepleri resmetme şekli ve yöntemine odaklanılmaktadır. Bu isimlerin Mu‘tezile ve Şîa dışındaki mezheplere yönelik bakışını resmetmeyi hedefleyen çalışma, belirlenen âlimlerin Ehl-i Sünnet tasavvuru, Mu‘tezile ve Şîa karşıtlığına yer vererek başta Hâricîlik olmak üzere Mürcie ve Bekriyye gibi fırkalar hakkındaki değerlendirmelerini dikkate almaktadır. Çalışmanın Bâkıllânî ve Simnânî merkezli olarak 5./11. yüzyıl batı Eş‘arîliğinin Hâricîlik, Mürcie, Cehmiyye/Cebriyye ve Bekriyye gibi mezheplere ilişkin algısını, coğrafya ve zamanın etkisini merkeze alarak sosyal tarihçilik metoduyla ortaya çıkarmayı hedeflediğini söylemek mümkündür. Bâkıllânî ile Simnânî arasında diğer mezheplere yer verme konusundaki yoğunluk farklılığı ve bazı konulardaki farklı kanaatlere rağmen diğer mezheplere yönelik tespitlerinde iki isim arasında büyük oranda benzerliğin bulunduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Eş‘arîlik, Bâkıllânî, Simnânî, Hâricîlik.

Etik Beyan

Bu makalenin yazarı dergi editöryal ekibi içerisinde yer almaktadır. e-Makâlât politikası gereği çıkar çatışması durumu olmaması için tedbir alınmıştır

5th/11th Century Western Ash‘arism’s Relationship with Sects with Special Reference to al-Bāqillānī and al-Simnānī

Öz

It is known that al-Bāqillānī and his followers, especially in the western region, formed a different vein within Ashʿarism. Through the line of Abū Bakr al-Bāqillānī (d. 403/1013), Abū Dharr al-Harawī (d. 434/1043), Abū Ja‘far al-Simnānī (d. 444/1052), and Abū al-Walīd al-Bājī (d. 474/1081), it is determined that early western Ashʿarism exhibited a different attitude compared to the eastern Ashʿarites. Considering the fact that sects can be divided into different schools/groups within themselves, the focus is on the way and method of portraying other sects by the approach centred on al-Bāqillānī, who is distant from philosophy and has a more inclusive view of Ahl al-Sunnah. This study, which aims to portray the view of these names towards sects other than Mu‘tazila and Shī‘a, takes into account the views of these scholars on Ahl al-Sunna and, their evaluations of sects such as the Khawārij, Murji’ah, and Baqriyya. Having centred on al-Bāqillānī and al-Simnānī, it is possible to say that the study aims to reveal the perception of the 5th/11th century western Ash‘arite perception of sects such as Khawārij, Murji’ah, Jahmiyya/Jabriyya, and Baqriyya by using the method of social historiography by focusing on the effects of geography and time. Despite the difference in the intensity of the coverage of other sects between al-Bāqillānī and al-Simnānī and their different opinions on some issues, it has been concluded that there is a great deal of similarity between the two names in their determinations regarding other sects.

Anahtar Kelimeler

The History of Islamic Sects, Ashʿarism, al-Bāqillānī, al-Simnānī, Khawārij.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

Kaynakça

• Âlûsî, Şihabuddin Mahmud b. Abdullah. Rûhu’l-me‘âni fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Abdü’l-Bâri Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1194.
• Akpınar, Ömer Faruk. “Ebû Zer el-Herevî’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği”. Bilimname: Düşünce Platformu 37/1 (2019), 725-757.
• Aslan, Ali. Bâkıllânî’nin Keşfü Esrâri’l-Bâtıniyye Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Aykaç, Mustafa. “Eş’arî ve Mâtürîdîlere Göre Ehl-i Sünnet’in Kimliği Meselesi”. Ehl-i Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. 157-195. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef. Tahkîku’l-mezheb fî enne’n-Nebiyye kad keteb. thk. Ebû Abdurrahman b. Akîl ez-Zâhirî. Riyad: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. Kitâbü Usûli’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d- Devle, 1346/1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnsâf fîmâ yecibü i῾tikâdüh ve lâ yecûzü’l- cehlü bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2000.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü’t-Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. ῾Imâduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1987.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Suâlâtü ehli’r-re’y ‘ani’l-kelâm fi’l-Kur’âni’l- azîz. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3681/7, 50a-55b.
• Birinci, Züleyha. “Ebû Bekir el-Bâkıllânî’nin (ö. 403/1013) Suâlâtü Ehli’r-Re’y ani’l-Kelâm fi’l-Kur’âni’l-Azîz Adlı Risâlesinin Tahlîl, Tahkîk ve Tercümesi –Neşr-”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2016), 89-119.
• Çelik, Ahmet. “Mağrib’de Eş‘arîliğin Yayılmasında Bâkıllânî ve Cüveynî’nin Etkileri”. V. Uluslararası Şeyh Şa’ban- ı Velî Sempozyumu-Eş’arîlik. ed. Mustafa Aykaç vd. 493-499. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Demircan, Adnan. “Ali b. Ebî Tâlib’in Siyasî Faaliyetleri Bağlamında Ehl-i Sünnetin Tarih Okuma Biçimi Üzerine”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 115-134.
• Eş῾arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr İshak b. Sâlim. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Hakyemez, Cemil. - Yurtalan, Betül. “Mütekaddimun Eş’arîlerin Şiîlik Eleştirileri (Bâkıllânî Örneği)”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2018), 57-72.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasan b. Hibetillah b. Abdullah b. Hüseyin. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Saîd. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• İbnü’l-Mülakkın, Ömer b. Ali b. Ahmed el-Ensârî. Gāyetü’s-sûl fî hasâisi’r-resûl. thk. Abdullâh Bahruddîn Abdullah. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1414/1993.
• İbrâhîm et-Tihâmi. “Mağrib’te Eş’arîlik (Girişi, Şahısları, Gelişimi ve Konumu)”. çev. Murat Akın. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2018), 331-358.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer Imâdüddin Şehfûr b. Tahir b. Muhammed. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n- nâciye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Mecîd el-Halîfe. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1429/2008.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Şiîlik-Sünnîlik İlişkisinin Kapsamı ve Sınırlarına Dair Bazı Metodik Mülahazalar”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (Güz 2013), 293-319.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Zer el-Herevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/269-270. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Karatay, Mustafa. Hanbelîliğin Eş‘arîleşmesi: Hicri IV.-VI. Yüzyılda Bağdat Örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2024.
• Kılavuz, Ulvi Murat. V.-VI. Yüzyılda Tartışmalı Bir Hanbelî İbnü’z-Zâgûnî ve Sıfat Anlayışı. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Koç, İsa. “Ebû Cafer es-Simnânî’nin Mu‘tezile Eleştirisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/1 (Mart 2024), 37-66. https://doi.org/10.33415/daad.1389067.
• Koç, İsa. “Hanefî-Eş῾arî Ebû Cafer es-Simnânî ve Kendisine Yönelik İthamlar”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (Eylül 2023), 785-807. https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1276337.
• Kondi, Şaban. Kur’an’ın Tarihi ve Korunmuşluğu Bâkıllânî’nin el-İntisâr li’l-Kur’ân Örneği. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Korkmaz, Sıddık. “Sınırları Belirlenemeyen Dinî Bir Oluşum: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 377-392.
• Koşum, Adnan. “İçtihatta Hata ve İsabet Tartışmaları Işığında Öznellik ve Nesnellik Sorunu”. Usûl 5/1 (2006), 5- 32.
• Kösekoy, Abdulvahap. Ebû Bekr el-Bâkıllânî’nin Metinleşme Süreci Bağlamında Kur’ân Savunusu -el-İntisâr Örneği-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed et-Tilmisânî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Özel, Ahmet. “Bâcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/414-415. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Öztürk, Emre. Bâkıllânî’nin Mu’tezileye Bakışı (Temhîd Kitabı Örneğinde). İzmir: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Simnânî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Beyân ‘an usûli’l-îmân ve’l-keşf ‘an temvîhâti ehli’t-tuğyân. thk. Abdülazîz b. Reşîd el-Eyyûb. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 1435/2014.
• Şehristânî, Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerim b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdülkadir el- Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1426/2006.
• Şen, Muhammed Seyit. “Büveyhîler Dönemi Bağdat’ında Yaşayan Sünnî Bir Âlim ve Diplomat: Bâkıllânî’nin Farklı İnanç Mensuplarıyla Etkileşimi”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/1 (2023), 243-261.
• Şeşen, Ramazan. “Peygamber Hz. Muhammed’in Okuma-Yazma Bilip Bilmediğine Dâir Rivâyetler, Bu Konuda Ebü’l-Velîd el-Bâcî Tarafından Yazılan Risâle”. XII. Türk Tarih Kongresi. 2/475-503. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Thiele, Jan. “IV. Yüzyıl İslâm Kelâmında İrade Hürriyeti Anlayışları: Tarihî Bağlamında Bâkıllânî’nin İnsan Fiilleri Teorisi”. çev. Zeynep Büşra Özdemir – Gülay Parlak Durmuş. Kader 9/1 (Haziran 2021), 377-398.
• Türkan, Mustafa. “İctihadda Hata-İsabet Tartışmalarında Gazâlî’nin Görüşlerinin Tahlili”. International Journal of Science Culture and Sport 3 (2015), 367-379.
• Yağlı Mavil, Hikmet. İmam Eş‘arî’nin Kelâm Düşüncesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “Eş‘arîliğin Şam Bölgesinde Yayılma Süreci”. Bilimname 45/2 (2021), 523-548. https://doi.org/10.28949/bilimname.942833.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep: Horasan’da Eş‘arîliğin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Zysow, Aron. “Hanefî Hukuku Kuramında Mu’tezilîlik ve Mâtüridîlik”. çev. Süleyman Aydın. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 2/4 (2009), 147-178.